मार्गदर्शन आणि समुपदेशन IIB-munotes

Page 1

1 १ मार्गदर्गनाची संकल्पना घटक रचना १.० उद्दिष्टे १.१ प्रस्तावना १.२ मार्गदर्गन,संकल्पना,अर्ग १.३ मार्गदर्गनाचे स्वरूप १.४ मार्गदर्गनाची तत्त्वे १.५ मार्गदर्गनाची र्रज १.६ मार्गदर्गनाचे महत्त्व १.७ मार्गदर्गनाच्या संस्र्ा (Agencies) १.७.१ घर १.७.२ र्ाळा १.८ सारांर् १.० उद्दिष्टे हया घटकाच्या अभ्यासानंतर तुम्ही, • मार्गदर्गनाची व्याख्या सांर्ू र्काल. • मार्गदर्गनाचे स्वरूप स्पष्ट करू र्काल. • मार्गदर्गनाची तत्त्वे सांर्ू र्काल. • मार्गदर्गनाची र्रज स्पष्ट करू र्काल. • मार्गदर्गनाचे महत्त्व स्पष्ट करू र्काल. • मार्गदर्गनाच्या द्दवद्दवध संस्र्ांचे (Agencies) वर्गन करू र्काल. १.१ प्रस्तावना मानव हा सामाद्दजक प्रार्ी असून तो त्याच्या आयुष्यात इतरांची मदत आद्दर् मार्गदर्गन घेत असतो. मानवाचे जीवन हे अनेक समस्यांनी भरलेले असते. आधुद्दनक जीवनातील द्दवद्दवधता मानवी उजाग आद्दर् मानवी संसाधनाचा एक मोठा भार् व्यापून घेते. मार्गदर्गन हे मानवी संसाधनाच्या वापरासाठी आद्दर् रोजर्ारासाठी तसेच द्ददर्ा दर्गवन्यासाठी मदत करते. या संसाधनाच्या योग्य वापरासाठी जास्तीत जास्त उत्पादन आद्दर् समाधान द्दमळवण्यासाठी याचा उपयोर् कसा केला जाऊ र्कतो याद्दवषयी माद्दहती असर्े आवश्यक असते. ज्यामुळे र्ैक्षद्दर्क उपक्रम अद्दधक अर्गपूर्ग आद्दर् उिेर्पूर्ग बनतात. व्यद्दतंना munotes.in

Page 2

मार्गदर्गन आद्दर् समुपदेर्न
2 वेर्वेर्ळ्याप्रकारे द्दस्वकारर्े आद्दर् द्दवद्यार्थयाांच्या सवाांर्ीर् द्दवकासाची खात्री करण्यासाठी त्यांच्या क्षमता आद्दर् योग्यता, त्यांची आवड आद्दर् आकांक्षा त्यांची ताकद (strength) आद्दर् कुमकुवतता (Weakness) जार्ून घेर्े आवश्यक आहे. १.२ मार्गदर्गन - संकल्पना व अर्ग मार्गदर्गन ही एक संकल्पना त्याचबरोबर एक प्रद्दक्रया असून ती व्यतीला स्वतःच्या समस्या र्ोधण्यासाठी, त्याचा द्दवस्तार करण्यासाठी त्याचबरोबर वैयद्दतक आनंद व सामाद्दजक उपयुतता जार्ून घेण्यासाठी सहाय्यक प्रद्दक्रया आहे. मार्गदर्गन ही एक व्यापक संकल्पना असून यात समुपदेर्न सेवा, मुल्यमापर् सेवा, माद्दहती सेवा, संदभग सेवा, संर्ोधन आद्दर् मुल्यमापर् इत्यादीचा समावेर् होतो. याचा वापर मनुष्य स्वतःच्या आयुष्यात येर्ाऱ्या समस्या सोडद्दवण्यासाठी, स्वतःला समजण्यासाठी, स्वतःच्या द्दवकासासाठी त्याचबरोबर योग्य द्दनर्गय घेण्यासाठी करत असतो. र्ैक्षद्दर्क प्रद्दक्रयेत मार्गदर्गनाचा खूप उपयोर् होतो. मार्गदर्गन हे फत समस्या सोडद्दवण्यासाठीच नसून, व्यद्दतला स्वतःच्या समस्या सोडद्दवण्यास लायक बनद्दवते. सवग मार्गदर्गन हे द्दर्क्षर् असते पर् सवग द्दर्क्षर् हे मार्गदर्गन नसते, मार्गदर्गन हे समस्याद्दभमुख नसून ते व्यद्दतद्दभमुख असते. कारर् त्याचा मुख्य हेतू मनुष्यद्दवकास हा आहे. मार्गदर्गनाचा उिेर् हा स्व द्दवकासासाठीच नसून स्वत:च्या मुल्यमापर्ासाठी त्याचबरोबर स्वतःला द्ददर्ा देण्यासाठी देद्दखल केला जातो. मार्गदर्गनांतर्गत व्यतीला अर्ा प्रकारचे सहाय्य केले जाते की, व्यती सवगदृष्टीने आपल्यामधील क्षमतांचा द्दवकास करण्यास योग्य होतो. मार्गदर्गनामुळे व्यतीला आपल्या वास्तद्दवक स्वरूपाची ओळख होते. अध्यापन आद्दर् मार्गदर्गन हे वेर्ळे केले जाऊ र्कत नाही कारर् द्दववेकपूर्ग मार्गदर्गनाद्दर्वाय द्दर्कद्दवर्े हे चांर्ले द्दर्क्षर् असू र्कत नाही. चांर्ल्या अध्यापनाद्दर्वाय मार्गदर्गन अपूर्ग आहे. मुलांच्या चांर्ल्या द्दवकासासाठी आद्दर् समायोजनासाठी मार्गदर्गन हे द्दर्क्षर्ाचा अद्दवभाज्य भार् बनते. मार्गदर्गन या र्ब्दाची व्याख्या वेर्वेर्ळ्या अभ्यासकाद्वारे द्दवद्दवधप्रकारे केली र्ेली आहे. त्यावरून मार्गदर्नाचा अर्ग द्दनदेद्दर्त करर्े द्दकंवा द्ददर्ा दाखद्दवर्े असा होतो. मार्गदर्गन हे कुर्ल व्यतीद्वारे कमी कुर्ल असर्ाऱ्या व्यतीला देण्यात येर्ारी मदत आहे. जे द्दवद्दवध प्रकारच्या समस्यांचे द्दनराकरर् करण्यासाठी जसे की र्ैक्षद्दर्क, व्यावसायीक, वैयतीक याचा उपयोर् केला जाऊ र्कतो. मार्गदर्गन – व्याख्या • द्दिस्वैलो (Biswalo - १९९६) “मार्गदर्गन म्हर्जे एखादया व्यतीला स्वत:ची समज, स्वतःची द्ददर्ा आद्दर् पयागवरर्ार्ी जास्तीत जास्त जुळवून घेण्यास सहाय्य करण्याची प्रद्दक्रया आहे. हे सहाय्य लोकांना कुठे जायचे आहे. त्यांना काय करायचे आहे त्यांच्या लक्षापयांत कसे munotes.in

Page 3

मार्गदर्गनाची संकल्पना
3 पोहचायचे आहे. आद्दर् त्यांच्या जीवनात उद्भवर्ाऱ्या समस्यांचे द्दनराकरर् कसे करावे हे ठरद्दवण्यात मदत करण्यासाठी त्याची रचना केली आहे. " • अिगकल एट अल (Arbuckle et al. - १९६६) “मार्गदर्गन ही एक संकल्पना तसेच एक प्रद्दक्रया आहे. संकल्पना म्हर्ून मार्गदर्गन व्यतीच्या चांर्ल्या द्दवकासार्ी संबंद्दधत आहे. प्रद्दक्रया मार्गदर्गनामुळे व्यतीला स्वतःची समज (एखादयाचे सामर्थयग आद्दर् मयागदा समजुन घेर्े) आद्दर् स्वतःच्या मार्गदर्गनामध्ये (समस्या सोडवण्याची द्दनवड करण्याची आद्दर् स्वतः द्दनर्गय घेण्याची क्षमता) मदत होते." • िेव्हर (Brewer) “मार्गदर्गन ही एक प्रद्दक्रया आहे. ज्यायोर्े एखादी व्यती त्याच्या समस्या सोडवू र्कते आद्दर् त्याच्या क्षमता आद्दर् महत्वकांक्षा पूर्ग करण्यासाठी मार्ग र्ोधू र्कते." • क्रो आद्दि क्रो (crow and crow) "मार्गदर्गन म्हर्जे एखादया सक्षम समुपदेर्कांनी कोर्त्याही वयोर्टातील व्यतीला त्याच्या स्वतःच्या जीवनाला द्ददर्ा देण्यासाठी, स्वतःचा दृष्टीकोन द्दवकद्दसत करण्यासाठी, स्वत:चे द्दनर्गय घेण्यास, स्वत:चे भार उचलण्यास मदत करण्यासाठी उपलब्ध केलेली मदत होय.” जर आपर् वरील व्याख्यांचे सद्दवस्तरपर्े द्दवश्लेषर् केले तर आपल्याला मार्गदर्गनाची पुढील वैद्दर्ष्ट्ये सांर्ता येतील • मार्गदर्गन ही संकल्पना तसेच एक प्रद्दक्रया आहे. • मार्गदर्गन ही एक अखंड प्रद्दक्रया आहे. • मार्गदर्गन हे समस्या आद्दर् द्दनवडीर्ी संबंद्दधत आहे. • मार्गदर्गन हे व्यतीस द्दनर्गय प्रद्दक्रयेत मदत करते. • मार्गदर्गन हे कुर्ल समुपदेर्काकडून प्राप्त झालेली मदत आहे. • ही एक सामान्यीकृत आद्दर् द्दवर्ेष सेवा दोन्ही आहे. • ही सेवा सवाांसाठी आहे. म्हर्ून वरील वैद्दर्ष्ट्यांवरून आपर् असे म्हर्ू र्कतो की, मार्गदर्गन हे व्यतीला वेर्वेर्ळ्या संधी आद्दर् समस्यांमधून स्वतःची द्दनवड व उपाय करण्यासाठी सहाय्य करते. हे व्यतीला त्याच्या क्षमता व त्यानुसार द्दवद्दवध वातावरर्ार्ी जुळवून घेण्यास मदत करते. मार्गदर्गन ही एक अर्ी प्रद्दक्रया आहे ज्यामुळे द्दवद्यार्ी सध्याची पररद्दस्र्ती व र्ैक्षद्दर्क संस्र्ेर्ी जुळवून घेण्यास समर्ग बनतो. ज्यामुळे द्दवदयार्थयागचा जास्तीत जास्त द्दवकास होऊ र्कतो आद्दर् त्यांच्या भद्दवष्यासंदभागत आवड, क्षमता आद्दर् र्रजाच्या दृष्टीने योजना तयार करण्यास मदत होते. तसेच द्दवदयार्थयाांना त्यांच्या स्वभावाप्रमार्े योग्य, सरळ, munotes.in

Page 4

मार्गदर्गन आद्दर् समुपदेर्न
4 उपयुत आद्दर् आनंदी जीवन जर्ण्यासाठी, आद्दर् स्वतःला जर्ार्ी, पररद्दस्र्तीर्ी जुळवून घेण्यास मदत होते. द्दवद्यार्थयाांना ज्ञान, कौर्ल्ये आद्दर् दृष्टीकोन प्राप्त करण्यास मदत करण्यासाठी मार्गदर्गन आवश्यक असते. जे त्याला व्यवसायात प्रवेर्ाकररता, जीवन सुखी करण्यासाठी, द्दनर्गयाची पररपक्वता येण्यासाठी, भावनांच्या द्दस्र्रतेसाठी मार्गदर्गन आवश्यक आहे. त्यामुळे मार्गदर्गन हे खरे स्वतःला द्ददर्ा देण्यास आवश्यक असे वैद्दर्ष्ट आहे. आपली प्रर्ती तपासा १. मार्गदर्गनाचा अर्ग सांर्ा स्पष्ट करा २. मार्गदर्गन व्याख्या सांर्ा १.३ मार्गदर्गनाचे स्वरूप (Nature of Guidance) : मार्गदर्गनाचा उिेर् एखादया व्यतीला स्वतःला समजून घेर्े. त्याच्या क्षमता जास्तीत जास्त कर्ा वाढद्दवता येतील हे द्दर्कवर्े आहे जेर्ेकरूर् तो स्वत:ला समाजाचा समायोद्दजत आद्दर् तकगसंर्त सदस्य म्हर्ून द्दसद्ध करू र्कतो. मार्गदर्गनाची मुळे ही केवळ ऐद्दतहाद्दसकदृष्ट्या खोल नसून ती सवगदूर द्दवस्तारलेल्या आहेत. सुरवातीला, मार्गदर्गन व्यावसाद्दयक क्षेत्रातील व्यतीला मदत करण्याचा सरळ मयागदीत प्रयत्न होता. परंतु आता व्यतीच्या इतर र्रजांप्रमार्े याचा उपयोर् व्यती अनेक क्षेत्रात करताना द्ददसतो. मार्गदर्गन प्रद्दक्रया कधी र्ांबत नाही. ती सातत्याने सुरूच असते. या प्रद्दक्रयेत व्यती स्वत:च्या क्षमता, अद्दभरूची, इतर योग्यता यांचा स्वतःला समजून घेण्यास जास्तीत जास्त प्रयत्न करत असतो. द्दवद्दवध पररद्दस्र्तींना तोंड देण्यासाठी समायोजन करण्यासाठी व्यतीला मार्गदर्गन आवश्यक असते. जीवनात मार्गदर्गन हे औपचाररक आद्दर् अनौपचाररक स्वरूपात केले जाते. अनौपचाररक मार्गदर्गन हे व्यतीचे द्दमत्र, समवयस्क, नातेवायीक यांच्याकडून होत असते तर औपचाररक मार्गदर्गन हे र्ाळा महाद्दवद्यालयातील मार्गदर्गन सेवा व इतर संघटीत सेवा यांच्याकडून व्यतीला द्दमळते. यावरून मार्गदर्गन हे जीवनार्ी संबंद्दधत असते हे द्दसद्ध होते. मार्गदर्गनाचा उपयोर् करूर् व्यती सवगदृष्टीने आपल्यामधील क्षमतांचा जास्तीत जास्त द्दवकास करण्यास योग्य होते. जीवन जर्त असताना समस्या आद्दर् आव्हाने याचा सामना कसा करावा हे मार्गदर्गनामुळे समजते. मार्गदर्गन लोकांना कोर्त्याही पररद्दस्र्तीत पूर्ग समाधानाने संतुद्दलत आद्दर् तर्ावमुत जीवन जर्ण्यास मदत करते. व्यती केवळ त्यांच्या द्ददसण्यामध्येच नव्हे तर त्यांच्या मानद्दसक आद्दर् बौद्दद्धक संपत्ती, इच्छा, आकांक्षा आद्दर् योग्यतेमध्ये वेर्वेर्ळ्या असतात. मार्गदर्गनाची प्रद्दक्रया एखादया व्यतीला त्याच्या भद्दवष्यासाठी तयार करण्यास मदत करते. मार्गदर्गन एखादया व्यतीच्या कारद्दकद्ददगच्या द्दनवडीसाठी मदत करते. ही एक कौर्ल्ययुत द्दक्रया आहे. मार्गदर्गनात, प्रद्दर्द्दक्षत व्यती व्यद्दतररत, मानसोपचार तज्ञ, समुपदेर्क यांचे ही सहाय्य घ्यावे लार्ते. मार्गदर्गन स्वतः कोर्तीच समस्या सोडद्दवत नाही ते समस्या सोडद्दवण्यासाठी व्यतीला munotes.in

Page 5

मार्गदर्गनाची संकल्पना
5 स्वत:च्या क्षमतांचा वापर करण्यासाठी प्रवृत्त करते. मार्गदर्गन व्यतीला आत्मद्दवश्वासाने भद्दवष्याकडे वाटचाल करण्यास मदत करते. आपली प्रर्ती तपासा १. मार्गदर्गनाची प्रद्दक्रया एखादया व्यतीला त्याच्या भद्दवष्यासाठी तयार करण्यास मदत करते. याचे स्पष्टीकरर् द्या. २. मार्गदर्गन हे वैयद्दतक उपक्रम कसे आहे? १.४ मार्गदर्गनाची तत्त्वे (Principles of Guidance) मार्गदर्गन खालील तत्वावर आधाररत आहे. i. व्यद्दिचा सवाांर्ीि द्दवकास : प्रत्येक व्यतीला आपले व्यतीमत्त्व द्दवकद्दसत करण्या साठी स्वातंत्र्य द्ददले पाद्दहजे. जेव्हा आवश्यकता असेल तेव्हा त्याला त्याच्या समस्याबिल मार्गदर्गन केले पाद्दहजे. द्दवद्यार्थयागला मार्गदर्गन करताना त्याच्या अद्दभरूची, अद्दभवृत्ती लक्षात घेऊन द्दवद्यार्ी स्वतःच स्वत:चा द्दवकास करू र्केल. मार्गदर्गन व्यतीच्या संपूर्ग द्दवकासार्ी, संबंद्दधत आहे. हे केवळ द्दवद्यार्थयागच्या र्ैक्षद्दर्क कामद्दर्रीवर भर देत नसून सामाद्दजक, र्ारीररक अर्ा द्दवद्दवध पैलूंवर म्हर्जेच व्यतीच्या सवाांर्ीर् द्दवकासावर भर देते. (र्ुर्ू इ. अल (२०१०). ii. मार्गदर्गन हे व्यिीभेदाचा आदर करते:- प्रत्येक व्यती अद्वीतीय असते. दोन व्यतीमध्ये र्ारररीक, मानसीक, बौद्दद्धक तसेच इतर कौर्ल्याबाबत, क्षमतांबाबत फरक आढळतो. मार्गदर्गन हे व्यतीला द्दतच्यातील समस्येची उकल करुन व्यती वैद्दर्ष्ट्यांचा द्दवकास कसा करावा हे सांर्ते. व्यती - द्दभन्नतेचे तत्त्व लक्षात घेऊन मार्गदर्गन केले पाद्दहजे. iii. मार्गदर्गन हे व्यिीच्या वतगिुकीर्ी संिंद्दधत प्रद्दक्रया आहे. मार्गदर्गन हे व्यतीला स्वतःच्या वतगर्ावर जसे की आवड, नापसंती, प्रवृत्ती आद्दर् कुमकुवतपर्तवर चांर्ले द्दनयंत्रर् द्दमळवण्यास मदत करते या तत्त्वात मार्गदर्गक वेर्वेर्ळ्या साधनांचा वापर करतो जसे वैयद्दतक मुलाखती, समुपदेर्न, चाचण्या सत्र इ. iv. मार्गदर्गन सहकायागवर अवलंिून असते सिीवर नाही. मार्गदर्गन ही दुसऱ्यावर द्दनर्गय लादण्याची प्रद्दक्रया नव्हे. मार्गदर्गकाने केलेल्या मार्गदर्गनाचा फायदा कसा घ्यायचा मार्गदर्गन घेर्ाऱ्या व्यतीने ठरवायचे असते. मार्गदर्गक हा आपला दृष्टीकोन त्याच्यावर लादत नाही. सतीच्या मार्गदर्गनामुळे हट्टीपर्ा द्दकंवा सहकायागचा अभाव होऊ र्कतो. munotes.in

Page 6

मार्गदर्गन आद्दर् समुपदेर्न
6 v. मार्गदर्गन ही अखंड चालिारी प्रद्दक्रया आहे. द्दवदयार्थयाांना मार्गदर्गनाची सुरुवात घरातून होते. पुढे ते र्ाळेत, समाजातून द्दमळत असते. (पालक → द्दर्क्षक → समुदाय) पालक, द्दर्क्षक आद्दर् समुदायाची मुख्य भूद्दमका ही एखादया व्यतीला योग्य वतगन आद्दर् मुल्ये द्दमळद्दवण्यासाठी मार्दर्गन करर्े हे होय. घरी द्ददलेले मार्गदर्गन द्दर्क्षर् आद्दर् समाज जे देतात त्याच्यार्ी सुसंर्त असावे. जर पालकांनी घरी आज्ञाधारकपर्ाची द्दर्कवर् द्ददली तर द्दर्क्षकांनी र्ाळेतही आज्ञाधारकपर्ाचे धडे द्ददले पाद्दहजेत. वररल मार्गदर्गन तत्वांचा एकद्दत्रत द्दवचार केल्यास, व्यतीच्या द्दवकासाबरोबरच सामाद्दजक र्रज पूर्ग करर्े हे महत्वाचे ध्येय आहे हे द्ददसून येते. आपली प्रर्ती तपासा १. मार्गदर्गन ही अखंड चालर्ारी प्रद्दक्रया आहे ते स्पष्ट करा? २. मार्गदर्गनाचे कोर्तेही चार तत्वे द्दलहा? १.५ मार्गदर्गनाची र्रज (Need of Guidance) बदलत्या समाजाच्या स्वरूपाकडे व वाढत्या औद्योद्दर्क तंत्रज्ञानामुळे मानवासमोर अनेक समस्या द्दनमागर् होतात. या समस्यांचे योग्यवेळी योग्य वयात द्दनराकरर् केले नाही तर र्ंभीर समस्या धारर् करतात. म्हर्ून व्यतीला मार्गदर्गनाची र्रज भासते. Lefever, Tussel. आद्दर् Wetzel यांच्या मते, " मार्गदर्गन ही एक र्ैक्षद्दर्क सेवा आहे. जी द्दवदयार्थयाांना र्ालेय प्रद्दर्क्षर् कायगक्रमाचा अद्दधक प्रभावी वापर करण्यास मदत करण्या साठी तयार केलेली आहे. " म्हर्ुन मार्गदर्गन हा द्दवदयार्थयागच्या द्दक्रयार्ीलतेचा मुख्य घटक आहे. द्दवदयार्थयागच्या सवाांर्ीर् द्दवकासासाठी तसेच र्ाळेला मदत करण्यासाठी मार्गदर्गन सेवांचे द्दनयोजन व आयोजन केले जाते. मुलांना समजून घेर्े, त्यांच्या र्रजा पूर्ग करर्े आद्दर् त्यांचे कायग अद्दधक प्रभावीपर्े आद्दर् कायगक्षमतेने करर्े. ही मार्गदर्गनाची मुख्य र्रज आहे. मार्गदर्गनाची र्रज अधोरेखीत अधोरेद्दखत करर्ारे काही घटक खाली द्ददले आहेत. • द्दवकासाच्या द्दवद्दवध अवस्र्ा :- व्यतीचे जीवन हे वेर्वेर्ळ्या अवस्र्ांमध्ये द्दवभार्ले र्ेलेले आहे. यामध्ये बाल्यावस्र्ा, द्दकर्ोरावस्र्ा, पूवग-पौर्ंडावस्र्ा, पौर्ंडावस्र्ा, तारुण्यावस्र्ा यांचा समावेर् होतो. म्हर्ून व्यतीला आयुष्याच्या प्रत्येक टप्प्यांवर मार्गदर्गनाची आवश्यकता असते. त्यातल्या त्यात पौर्ंडावस्र्ेत जास्तीत जास्त मार्गदर्गन आवश्यक आहे. • व्यिीद्दभन्नता: :- मानसर्ास्त्र आपल्याला सुद्दचत करते की कोर्तीही व्यती एकसारखी नसते. द्दर्वाय कोर्त्याही दोन व्यतींना जीवनात समान संधी द्दमळत नाहीत. म्हर्ून प्रत्येक व्यतीला योग्य व्यवसाय र्ोधण्यासाठी मार्गदर्गनाची आवश्यकता असते. munotes.in

Page 7

मार्गदर्गनाची संकल्पना
7 • कररअरच्या िदलत्या र्रजा:- सकारात्मक कायगप्रवृत्तीच्या द्दवकासासाठी मार्गदर्गन नक्कीच आवश्यक आहे. द्दर्वाय, मार्गदर्गनाने व्यतीत कामासाठी द्दकंवा व्यवसायासाठी आवश्यक असर्ाऱ्या चांर्ल्या सवयी व मुल्ये द्दबंबवली जातात. तसेच मार्गदर्गन व्यतीच्या काम व व्यवसायात जार्रूकता वाढद्दवण्यास मदत करते. त्याचबरोबर एखादी व्यती मार्गदर्गनामुळे त्याच्या कामासाठी द्दकंवा व्यवसायासाठी कायगक्षमतेने द्दनयोजन आद्दर् तयारी करण्यास सक्षम बनते त्यासाठी व्यतीला मार्गदर्गनाची वेळोवेळी र्रज मासते • र्ैक्षद्दिक वाढ:- र्ैक्षद्दर्क कौर्ल्य आद्दर् क्षमतांच्या द्दवकासासाठी मार्गदर्गन नक्कीच मदत करते. ही कोर्ल्य द्दर्कर्े आद्दर् |साध्य करर्े यासाठी मार्गदर्गनाची र्रज भासते. • मानवी उजेचा योग्य वापर :- मार्गदर्गन सेवाचा उपयोर् करूर् व्यती व्यवसायाची द्दकंवा कोसगची योग्य द्दनवड करून, प्रत्येक जीवनात योग्य प्रकारचे काम द्दनवडू र्कतो. अर्ाप्रकारे वरील सवग मुद्द्यांचा द्दवचार मार्गदर्गनाची र्रज अभ्यासताना करावा लार्तो. आपली प्रर्ती तपासा १. जीवनाच्या वेर्वेर्ळ्या अवस्र्ेत (टप्प्यांवर) मार्गदर्गन का आवश्यक आहे ? २. द्दवदयार्थयाांची वैयद्दतक सेवा म्हर्ून मार्गदर्गनाचे स्वरूप स्पष्ट करा १.६ मार्गदर्गनाचे महत्त्व जीवन जर्त असताना व्यतीसमोर अनेक समस्या द्दनमागर् होत असतात या समस्येचे द्दनराकरर् करण्याच्या दृष्टीने मार्गदर्गन प्रद्दक्रयेला अनन्यसाधारर् महत्व आहे. दोन व्यती बौद्दद्धक, र्ारीररक, मानद्दसक क्षमताबाबत सारख्या असू र्कत नाही. त्यांच्या र्रजा व समस्या वेर्वेर्ळ्या असतात. त्यासाठी त्यांना मार्गदर्गन हवे असते. मार्गदर्गनाचा हेतू व्यतीच्या समायोजन क्षमतेचा द्दवकास करर्े हा आहे. मार्गदर्गन प्रद्दक्रयेचा संबंध मानवाच्या संपूर्ग जीवनार्ी संबंद्दधत आहे. जीवनात, मार्गदर्गन हे औपचाररक आद्दर् अनौपचाररक स्वरूपात केले जाते. अनौपचाररक मार्गदर्गन हे व्यतीचे द्दमत्र, समवयस्क, नातेवाइक यांच्याकडून होत असते तर अनौपचाररक मार्गदर्गन हे र्ाळा, महाद्दवदयालयातील मार्गदर्गन सेवा व इतर संघटीत सेवा यांच्याकडून व्यतीला द्दमळत असते. पूवी द्ददले जार्ारे मार्गदर्गन पद्धतर्ीर, द्दनयोद्दजत नव्हते. पालक द्दर्क्षक द्दकंवा अनुभवी द्दहतद्दचंतकांकडून मुलाला सल्यांच्या स्वरूपात अनौपचाररक पद्धतीने मार्गदर्गन द्दमळायचे. परंतू कालांतराने वेर्वान मानवी द्दवस्फोट, औदयोद्दर्कीकरर्ाचा प्रभाव, द्दवज्ञान आद्दर् तंत्रज्ञानाचा द्दवकास, अधुद्दनकतेचा पररर्ाम आद्दर् सामाद्दजक बदल यामुळे मानवी जीवन अद्दधक जद्दटल बनले. ज्यामुळे त्याला नेहमी द्दकंवा अधूनमधून मार्गदर्गनाचे कलेल्या मार्गदर्गनाची मदत घेण्यास munotes.in

Page 8

मार्गदर्गन आद्दर् समुपदेर्न
8 भार् पाडले. मार्गदर्गनाचे प्रमुख महत्व म्हर्जे मदत देण्याच्या दृष्टीने केलेल्या रचना खालीलप्रमार्े द्ददलेल्या आहेत. मार्गदर्गन ही एक र्द्दतमान प्रद्दक्रया आहे, ती सातत्याने सुरू असते. या प्रद्दक्रयेत व्यती स्वताच्या क्षमता, अद्दभरुची, तसेच इतर योग्यता यांचा स्वतःला समजून घेण्यास मार्गदर्गन खूप मोठी भूद्दमका बजावते द्दवद्दवध पररद्दस्र्तींना तोंड देण्यासाठी, समायोजन करण्यासाठी, त्याचबरोबर स्वतःचा द्दनर्गय स्वतःच घेण्यासाठी व्यतीला मार्गदर्गनाची र्रज भासते. यावरून मार्गदर्गन मानवी जीवनात एक महत्त्वाचे स्र्ान व्यापत आहे हे द्ददसून येते. त्याचबरोबर अपवादात्मक मुलांना द्दवर्ेष मदत आद्दर् सुचना देण्यास अभ्यासाचे योग्य द्दवषय द्दनवडण्यास, योग्य व्यवसाय द्दनवडर्े व्यतीर्त द्दवकासाला द्ददर्ा देण्यासाठी - तसेच व्यतीच्या सवाांर्ीर् द्दवकासासाठी मार्गदर्गनाचे व्यतीच्या जीवनात अनन्यसाधारर् महत्त्व आहे. व्यती सवगदृष्टीने आपल्यामधील क्षमतांचा जास्तीत जास्त द्दवकास करण्यास योग्य होते. मार्गदर्गन हे व्यतीची प्रद्दतष्ठा आद्दर् मुल्यांवर भर देते. मार्गदर्गन हे र्ैक्षद्दर्क प्रद्दक्रयेचा अद्दवभाज्य भार् आहे. र्ैक्षद्दर्क समस्यांचे द्दनराकरर् करण्यासाठी तसेच त्या समस्यांवर द्दवर्ेष उपचार करण्यासाठी मार्गदर्गन मदत करते. द्दर्क्षर् हे समायोजन आहे आद्दर् मार्दर्गन समायोजनाला वाव देते. व्यतीच्या द्दवकासाबरोबरच राष्राचा द्दवकास अवलंबून असतो, समाजाचे कल्यार् अवलंबून असते. द्दवकास साधण्यासाठी व्यतीला मदत करर्े र्रजेचे असते. व्यतीची जीवनपद्धती, दूरर्ामी ध्येये, मूल्ये याचा द्दवकास करण्यासाठी मार्गदर्गनाचे कायग मोलाचे आहे. वररल द्दवश्लेषर्ावरून, व्यतीजीवनात व्यतीच्या द्दवकासासाठी, समायोजनासाठी, समस्या द्दनराकरर्ासाठी भावी जीवनाच्या तयारीसाठी, स्वत:च्या क्षमता द्दवकसीत करण्यासाठी मार्गदर्गन हवे असते. यावरून व्यती जीवनात मार्गदर्गनाचे महत्व अनन्यसाधारर् आहे हे द्ददसून येते. आपली प्रर्ती तपासा १. मार्गदर्गन हा द्दर्क्षर्ाचा अद्दवभाज्य भार् कसा आहे ते स्पष्ट करा. २. मानवी जीवनात मार्गदर्गनाचे महत्व सांर्ा. मार्गदर्गनाच्या संस्र्ा (साधने) (Agencies for Guidance) संस्र्ा (Agency) याचा संबंध एखादया organisation र्ी जोडलेला असतो. ज्या द्दवद्दर्ष्ट सेवा पुरद्दवण्याचे कायग करतात. म्हर्ून मार्गदर्गनाच्या संस्र्ा या व्यतींना मार्गदर्गन करण्याचे कायग करतात. अर्ा संस्र्ेचे मुख्य उद्दिष्ट एखाद्या व्यतीच्या भद्दवष्याला आकार देण्यास मदत करर्े हे आहे. तसेच सामाद्दजक उपयुतता प्राप्त करण्यास देद्दखल सहाय्य करतात. मार्गदर्गनाच्या सवागत महत्त्वाची संस्र्ा म्हर्जे घर आद्दर् र्ाळा. munotes.in

Page 9

मार्गदर्गनाची संकल्पना
9 १.७.१ घर मार्गदर्गन साधन (Home as an. Agency of Guidance) एखादया व्यतीचे घर हे नक्कीच मार्गदर्गनाचे अत्यंत महत्वाचे साधन आहे. प्रत्येकासाठीच घर हे पहले मार्गदर्गनाचे स्त्रोत आहे. कारर् लहानपर्ापासूनच बालकाला वेळोवेळी मार्गदर्गन हे घरातूनच द्दमळते. व ते बालकाच्या मनावर खूप खोलवर प्रभाव करत असते. घरातून द्दमळर्ाऱ्या मार्गदर्गनामुळे बालकाच्या र्ाररररक, मानद्दसक, बौद्धीक द्दवकास होण्यास मदत होते. ‘घर’ हे मार्गदर्गनाचे साधन म्हर्ून खालील प्रकारे कायग करते • स्वभावाचे व्यिीमत्व : Nature's personality व्यतीच्या द्दवकासाची सुरूवात ही त्याच्या घरातूनच होत असते. घरात लहानपर्ापासून मुलांवर अनेक संस्कार होत असतात. त्यातूनच मुले स्वतःची भावना द्दवकसीत करू लार्तात. घरात मुलाचा संबंध हा आई, वडील, भावंडार्ी येत असतो. मुले त्यांचे अनुकरर् करुर् आवाज, देहबोली, वार्र्े, चांर्ल्या र्ोष्टी, सवयी द्दर्कत असतात. घरात पालकांकडून, वडीलधाऱ्या व्यतींकडून कळतनकळत मार्गदर्गनाचे घडे मुलांना द्दमळत असतात. व्यतीचा द्दवकास होत असताना व्यती घरातील इतर घटकांर्ी आंतरद्दक्रया घडत असते. त्यातून व्यतीच्या मार्गदर्गनातून द्दतच्या व्यतीमत्व द्दवकासास हातभार लार्तो. त्यामुळे व्यती द्दवकासात घराची भूद्दमका ही महत्वपूर्ग आहे हे द्ददसून येते. • नैद्दतक मूल्ये : Ethical value: घरातूनच मुलांना नैद्दतकता व नैद्दतक मूल्यांचे द्दर्क्षर् द्दमळण्यास सुरुवात होते. मुलांवर कळत नकळत पालकांकडून, भावंडाकडून अनेक बरे वाईट संस्कार होत असतात. त्यातून मुले जीवन जर्ण्याची कला द्दर्कत असतात घरातून द्दमळर्ाऱ्या मार्दर्गनातून मुलांच्या अंर्ी असर्ाऱ्या सुप्त र्ुर्ांचा द्दवकास होण्यास मदत होते. त्यामुळे घरातून द्दमळर्ाऱ्या संस्काराचा, मूल्यांचा व्यतीच्या मानसीकतेवर प्रचंड पररर्ाम होत असतो. • द्दनयमांचे आकलन : (Understanding of rules) मुलांना द्दनयम आद्दर् द्दनयमांचे पालन करण्याचे महत्व याबिल घरातून मार्गदर्गन द्दमळत असते. पालकांनी ठरवून द्ददलेल्या मयागदा व्यतीमध्ये द्दनयम समजून घेण्याची भावना द्दनमागर् करण्यास मदत करतात. त्याचबरोबर मुले जेव्हा चुका करतात द्दकंवा द्दनयम मोडतात, पालक त्यांना कदाद्दचत द्दर्क्षा देतात द्दकंवा भद्दवष्यात तसे कृत्य घडू नये यासाठी मार्गदर्गन करताना द्ददसतात. munotes.in

Page 10

मार्गदर्गन आद्दर् समुपदेर्न
10 १.७.२ र्ाळा : मार्गदर्गनाचे साधन (School as an Agency of Guidance) : र्ाळा नक्कीच मार्गदर्गनाचे प्रमुख साधन आहे. कारर् मार्गदर्गन हा द्दर्क्षर्ाचा अत्यंत अद्दवभाज्य भार् आहे. द्दर्क्षर् घेत असताना द्दवद्यार्थयाांना द्दनद्दितपर्े द्दर्क्षकांच्या मदतीची आवश्यकता असते. र्ाळेकडून द्दमळर्ाऱ्या योग्य मार्गदर्गनाद्दर्वाय कोर्त्याही व्यतीचा द्दवकास हा पूर्ग क्षमतेपयांत होऊ र्कत नाही. र्ालेय मार्गदर्गन द्दवदयार्थयाांना योग्य कररअर योजना बनद्दवण्यात मदत करते. चांर्ले र्ालेय मार्गदर्गन द्दमळाल्यामुळे द्दवद्यार्थयागच्या Career (कररअर) द्दवकासाला चालना द्दमळते. द्दवदयार्थयाांना र्ालेय मार्गदर्गन, पुढीलप्रमार्े मदत करते. • र्ालेय मार्गदर्गनामूळे द्दवद्यार्थयागत असर्ाच्या क्षमतांचा जास्तीत जास्त द्दवकास होण्यास मदत होते. • कोर्तेही कायग करत असताना द्दवद्यार्थयाांच्या आवडी,क्षमता, र्रजा यांचे मुल्यांकन करण्यास मदत होते. • द्दवद्यार्थयाांच्या भद्दवष्यासाठी योग्य आद्दर् पररर्ामकारक योजना आखण्यासाठी र्ालेय मार्गदर्गनाची मदत होते. • द्दवद्यार्थयागच्या योग्य र्ालेय कररअर द्दनवडीबाबत योग्य द्दनर्गय घेण्यासाठी र्ालेय मार्गदर्गनाची मदत होते. • द्दवदयार्ी घरात, र्ाळेत, समाजात समाधानकारक समायोजन करतात. • द्दवद्यार्थयाांना स्वतच्या द्दवकासासाठी, स्वतःला द्ददर्ा देण्यासाठी आत्म साक्षात्कार द्दमळवण्यासाठी मदत होते. १.८ सारांर् यामध्ये खालील घटकाचा समावेर् आहे. • मार्गदर्गन म्हर्जे एखादया व्यतीला स्वतःला समजण्यासाठी स्वतःला द्ददर्ा देण्यासाठी, आद्दर् पयागवरर्ार्ी जास्तीत जास्त जुळवून घेण्यास मदत करर्ारी प्रद्दक्रया आहे. • मार्गदर्गनाची र्रज : १. मार्गदर्गनाचा उिेर् एखादया व्यतीला स्वतःला समजून घेण्यासाठी द्दर्क्षीत करर्े आहे. २. मार्गदर्गन ही जीवनार्ी संबंद्दधत प्रद्दक्रया आहे. • मार्गदर्गनाची तत्वे मार्गदर्गन करत असताना खालील तत्त्वे लक्षात घेतली पाद्दहजे. १. व्यद्दतचा सवाांर्ीर् द्दवकास munotes.in

Page 11

मार्गदर्गनाची संकल्पना
11 २. व्यती द्दभन्नता ३. व्यतीची क्षमता ४. पयागवरर् ५. मार्गदर्गन एक अखंड आद्दर् अनुक्रद्दमक र्ैक्षद्दर्क प्रद्दक्रया आहे. • मार्गदर्गनाची र्रज १. व्यती द्दभन्नता २. र्ैक्षद्दर्क वाढ ३. मानवी स्रोताचा योग्य वापर • मार्गदर्गनाचे महत्त्व • मार्गदर्गनाची साधने (Agencies) १. घर २. र्ाळा स्वाध्याय प्रश्नः आपली प्रर्ती तपासा - I प्र. १ मार्गदर्गनाची र्रज आद्दर् महत्त्व स्पष्ट करा प्र. २ “मार्गदर्गन म्हर्जे सूद्दचत करर्े, द्दनदेर् करर्े आद्दर् मार्ग दाखद्दवर्े याचा अर्ग मदत करण्यापेक्षा अद्दधक आहे" हे द्दसद्ध करा. प्र. ३ मार्गदर्गनाच्या द्दवद्दवध तत्त्वांचे र्ोडक्यात स्पष्टीकरर् दया. प्र. ४ मार्गदर्गनाच्या स्वरूपाबि्ल द्दटप्पर्ी द्दलहा प्र. ५ संद्दक्षप्त द्दटपा द्दलहा अ. र्ाळा: मार्गदर्गनाचे साधन ब. घर : मार्गदर्गनाचे साधन  munotes.in

Page 12

मार्गदर्गन आणि समुपदेर्न
12 २ मागªदशªनाचे ÿकार घटक रचना २.१. उणिष्टे २.२. प्रस्तावना २.३. र्ैक्षणिक मार्गदर्गन २.३.१. र्ैक्षणिक मार्गदर्गनाची संकल्पना २.३.२. र्ैक्षणिक मार्गदर्गनाची र्रज आणि महत्त्व २.३.३. णर्क्षकांची भूणमका २.४. व्यावसाणयक मार्गदर्गन २.४.१. व्यावसाणयक मार्गदर्गनाची संकल्पना २.४.२. व्यावसाणयक मार्गदर्गनाची र्रज आणि महत्त्व २.४.३. णर्क्षकांची भूणमका २.५. वैयणिक मार्गदर्गन २.५.१. वैयणिक मार्गदर्गनाची संकल्पना २.५.२. वैयणिक मार्गदर्गनाची र्रज २.५.३. णर्क्षकांची भूणमका २.६. सारांर् २.७. प्रश्न २.८. संदभग २.० उिĥĶे या प्रकरिाचा अभ्यास केल्यानंतर आपिास पुढील बाबी स्पष्ट करता येतील.  र्ैक्षणिक मार्गदर्गनाची संकल्पना स्पष्ट करिे.  र्ैक्षणिक मार्गदर्गनाची र्रज आणि महत्त्व समजिे.  णवणवध प्रकारच्या मार्गदर्गनामध्ये णर्क्षकांच्या भूणमकेचा आढावा घेिे.  व्यणिर्त मार्गदर्गन आणि व्यावसाणयक मार्गदर्गनातील फरक स्पष्ट करिे.  व्यावसाणयक मार्गदर्गनाची र्रज आणि महत्त्व स्पष्ट करिे.  व्यिीर्त (वैयणिक) मार्गदर्गनाच्या र्रजेचे मुल्यांकन करिे. munotes.in

Page 13

अध्याय र्ीर्गक
13 २.२ ÿÖतावना कोित्याही णवद्यार्थयागची र्ैक्षणिक प्रणियेची सुरुवात ही र्ैक्षणिक संस्थेत, र्ाळेत प्रवेर् घेण्यापासून होते. सवाांसाठी ही प्रवेर् प्रणिया सोपी असेलच असे नाही. काही णवद्यार्थयाांना प्रवेर् घेण्यात अडचिी येत असतात. कदाणचत तुम्हाला देखील दूरस्थ णर्क्षि प्रिालीमध्ये प्रवेर् घेण्यात अडचि आली असेल. कधीकधी वैकणल्पक णवर्य णनवडतानाही तुम्ही र्ोंधळलेल्या मनणस्थतीत असू र्कता. अर्ावेळी आपल्या जीवनातील महत्त्वाच्या बाबीवर योग्य णनिगय घेण्यासाठी आपल्याला बऱ्याच वेळा इतरांच्या मदतीची आवश्यकता असते. जसे णर्क्षि, व्यवसाय, लग्न इत्यादी क्षेत्रात आपल्याला इतरांच्या मदतीची र्रज भासते. मला खात्री आहे की तुमच्या सवाांना अनेक क्षेत्रात अर्ाप्रकारचे अनुभव आलेच असतील. तुम्ही तुमच्या दैनंणदन संभार्िात मार्गदर्गन, मदत, र्रज, णनिगय, सल्ला यांसारखे र्ब्द देखील वापरता. या घटकात तुम्हाला “मार्गदर्गन” या र्ब्दाबिल सखोल माणहती णमळेल. कधीकधी तुमच्यापैकी अनेकजिांना असेही वाटत असेल की आम्हाला इतरांच्या मदतीची र्रज नाही. आम्ही आमचे काम व्यवणस्थतपिे करू र्कतो. काहीवेळा तुम्ही इतरांनी णवचारलेल्या सोप्या प्रश्नावर हसतही असाल. परंतू आपल्यासाठी जे सोपे असते ते इतरांसाठी सोपे असेलच असे नाही. त्यांच्यासाठी ते कठीि असू र्कते. त्यामुळे सवाांना सारख्याच समस्या, र्रजा असू र्कत नाही. कोिाला एखादया क्षेत्रात र्रज भासत असेल, तर इतराना दुसऱ्या क्षेत्रात मदतीची आवश्यकता लार्ते. सवाांनाच आयुष्यात लहान - मोठ्या समस्यांना तोंड दयावे लार्ते. या समस्याची उकल करण्यासाठी व्यिी णर्क्षक, पालक, णमत्र, डॉक्टर, मार्गदर्गक, समुपदेर्क याची मदत घेत असतो. त्यामूळे या घटकात आपि मार्गदर्गनाची संकल्पना, त्याची तत्वे, मार्गदर्गनाचे कायग याबाबतीत अणधक माणहती णमळविार आहोत.  व्याख्या: ज्या सवग णियांमुळे व्यिीच्या आत्मसाक्षात्कारास चालना णमळते. त्यास मार्गदर्गन असे म्हितात.  बनागड आणि फुलमर जीवन जर्त असताना प्रत्येक व्यिी हा काहीना काही समस्यांनी घेरलेला असतो. अर्ावेळेस त्या समस्येची समाधानकारक उकल करिे हे इतरांच्या मदतीणर्वाय खूप कणठि जाते. म्हिजे सवाांनाच मदतीची र्रज असते असे नाही. काही व्यिी अर्ाही असतात जे त्यांच्या समस्या स्वतःच सोडणवताना णदसतात. त्यांना इतरांची मदत लार्त नाही. परंतु काही व्यिी अर्ाही असतात ज्यांना सतत इतरांच्या मदतीची र्रज भासते. अर्ाप्रकारच्या मदतीला तांत्रीक भार्ेत ‘मार्गदर्गन’ असे म्हितात. वेर्वेर्ळ्या समस्या सोडणवण्यासाठी आपल्याला णवणवध मार्गदर्गन सेवांची आवश्यकता असते. munotes.in

Page 14

मार्गदर्गन आणि समुपदेर्न
14 पॅटरसनने (Paterson) पुणढल पाच प्रकारचे मार्गदर्गन सुचणवले आहेत १) र्ैक्षणिक मार्गदर्गन २) व्यावसाणयक मार्गदर्गन ३) व्यिीर्त मार्गदर्गन ४) आणथगक मार्गदर्गन ५) आरोग्य मार्गदर्गन या घटकांत आपि र्ैक्षणिक, व्यावसाणयक आणि व्यिीर्त मार्गदर्गनाचा अभ्यास करिार आहोत. त्यांचा अथग काय आहे आणि त्यांच्या र्रजा काय आहेत ते पाहुया. २.३ शै±िणक मागªदशªन र्ैक्षणिक मार्गदर्गन ही एक प्रणिया आहे. ज्याच्या मदतीने णवद्यार्थयागला उच्चतम र्ैक्षणिक णवकास साधता येतो. ते एकप्रकारचे मार्गदर्गन आहे जे फि णवद्याथी वर्ागला णदले जाते. र्ैक्षणिक मार्गदर्गन णवद्यार्थयाांना योग्य पयागय णनवडण्यास मदत करते. त्याचबरोबर र्ैक्षणिक जीवन, र्ालेय अभ्यासिम, वेर्वेर्ळी Courses णनवडण्यास व त्यात समायोजन करण्यास मदत करते. ज्यामुळे णवदयार्थयागचा सवाांर्ीि णवकास घडून येण्यास मदत होते. २.३.१ शै±िणक मागªदशªनाची संकÐपना : र्ैक्षणिक मार्गदर्गनाची व्याख्या: “र्ैक्षणिक मार्गदर्गन म्हिजे एखादया व्यिीच्या बौणिक वाढीस मदत करण्याचा केलेला जािीवपूवगक प्रयत्न होय."  ब्रेव्हर (Brewer) "र्ाळा, अभ्यासिम, पाठ्यिम आणि र्ालेय जीवनार्ी णनर्डीत णनवड व समायोजन या संदभागत करावयाच्या मदतीर्ी र्ैक्षणिक मार्गदर्गन संबंणधत असते.”  ऑथगर जे जोन्स (Arther J. Jones) " प्रत्येक मुल कर्ासाठी योग्य आहे. कोित्या प्रकारचे णर्क्षि व योग्यता त्याला प्राप्त होऊ र्कतात. आणि त्या णवकसीत होण्यास ज्या ज्या व्यिींचा समावेर् ज्या उपिमात होतो ते र्ैक्षणिक मार्गदर्गन होय.  रूथ स््ााँर् (Ruth Strong) "र्ैक्षणिक मार्गदर्गन ही एक प्रणिया आहे. जी णवद्यार्थयाांत वैणर्ष्ट्यपूिग णवकास घडवून आिते तर दुसरीकडे वेर्वेर्ळ्या संधी, र्रजांतून णवद्यार्थयाांत अनुकूल वातावरि णवकणसत करण्यास मदत करते. munotes.in

Page 15

अध्याय र्ीर्गक
15  मेयसग (Myers) "र्ैक्षणिक मार्गदर्गन प्रामुख्याने णवद्यार्थयागच्या र्ैक्षणिक कारकीदीतील यर्ार्ी संबंणधत आहे. हे णवदयार्थयागच्या र्ाळेत समायोजन आणि त्याच्या र्ैक्षणिक र्रजा, क्षमता, आणि कररअरच्या आवडी लक्षात घेवून योग्य र्ैक्षणिक योजना तयार करिे आणि त्या पार पाडण्यार्ी संबणधत आहे"  डन्समूर आणि णमलर (Dunsmoor & Miller) २.३.२ शै±िणक मागªदशªनाची गरज आिण महÂव णवदयार्थयागला र्ैक्षणिक मार्गदर्गनाची र्रज भासते हे वररल व्याख्यांच्या णवश्लेर्िातून णदसून येते. अर्ा मार्गदर्गनाचे औणचत्य णसि करण्याची कारिे आपि खालील प्रकारे सांर्ू र्कतो. १. ÓयĉìिभÆनता: व्यिीणभन्नतेमुळे प्रत्येक णवदयार्थयागत असिारी बुिीमत्ता, अणभरूची, योग्यता, सजगनर्ीलता या क्षमतांमध्ये फरक आढळून येतो. आपल्या क्षमतेनुसार अभ्यासिमाची, पाठयिमाची णकंवा वैकणल्पक णवर्याची णनवड करण्यासाठी णवद्यार्थयागला र्ैक्षणिक मार्गदर्गनाची र्रज भासते. २. िवदयाथê गळती व Öथिगती रोखÁयासाठी: जेव्हा णवद्याथी एकाच वर्ागत अनेक वर्े राहतात तेव्हा त्यास 'स्थणर्ती असे म्हितात. तर र्ालेय जीवनात णवदयाथी र्ालेय अणभयोग्यता णकंवा साक्षरता प्राप्त करण्यापूवीच र्ाळा सोडून देतात त्यास 'र्ळती' असे म्हितात. ग्रामीि भार्ात मुलींमध्ये र्ळतीचे प्रमाि जास्त आढळते. स्थणर्ती व र्ळती कर्ी रोखता येईल यासाठी र्ैक्षणिक मार्गदर्गनाची र्रज भासते. ३. योµय वैकिÐपक अËयासøमाची िनवड : जवळजवळ प्रत्येक णर्क्षिप्रिाली ही दोन र्ृहीतकावर आधाररत असते. पणहली र्ोष्ट म्हिजे प्रत्येक णवदयार्थयागने जास्तीत जास्त स्व - णवकासासाठी प्रयत्न केले पाणहजेत आणि दुसरे म्हिजे प्रत्येक णवद्यार्थयागने उपयुि सदस्य म्हिून या समाजात आपले स्थान णनमागि केले पाणहजे. या दोन र्ृहीतकाचा अथग असा आहे की णवद्यार्थयाांच्या र्ाळा आणि सामाणजक णिया या णनणित पाँटनगवर अधाररत असावेत. र्ैक्षणिक मार्गदर्गन सेवांनी योग्य पयागय णनवडून मुलाला हे लक्ष साध्य करण्यासाठी मदत केली पाणहजे. णवदयार्थयाांना, णर्क्षि घेत असताना णवर्य कोिता णनवडावा, कोिता वैकणल्पक णवर्य णनवडावा अर्ा अनेक समस्या णनमागि होत असतात. अर्ावेळी वैणवध्यपूिग अभ्यासिमातून त्यांना णवर्याची, उपिमाची णनवड करावी लार्ते. काहीवेळा णवद्यार्थयागचा णनिगय चुकीचा ठरू र्कतो. म्हिजेच अभ्यासिमाची, पाठयिमाची णकंवा उपिमाची चुकीची णनवड केल्यामुळे ती त्याच्या कारकीदीला munotes.in

Page 16

मार्गदर्गन आणि समुपदेर्न
16 नुकसान पोहचू र्कते. म्हिून णवद्यार्थयागना अभ्यासिम सह-अभ्यासिम पाठयिम, बोलण्याच्या र्ैली णर्कण्याच्या पिती, लेखन आणि वाचन, अभ्यासासाठी पुस्तकें णनवडण्यासंदभागत योग्य मार्गदर्गन केले पाणहजे. ४. योµय शै±िणक समायोजनाची गरज: णवदयार्थयाांच्या योग्य र्ैक्षणिक णवकासासाठी आणि कल्यािासाठी प्रचणलत र्ैक्षणिक वातावरिात समायोजन आवश्यक आहे. मुल त्याच्या घरच्या वातावरिातून थेट र्ाळेत प्रवेर् करतो. येथे त्याला णर्क्षिाचे औपचाररक वातावरि णमळते. आणि त्याला असे अनुभव णमळतात जे त्याच्यासाठी अर्दी नवीन आणि णवणचत्र आहेत. त्याला या र्ैक्षणिक पररणस्थती आणि या सभोवतालच्या पररणस्थतीर्ी जुळवून घेिे आवश्यक असते. त्याला वाचन, लेखन, बोलिे आणि णर्क्षि प्रणियेत भार् घ्यावा लार्तो. णिल वकग, होम असाइनमेंट पूिग करावी लार्तात. अभ्यासेत्तर कायगिमात भार् घ्यावा लार्तो. र्ैक्षणिक प्रणियेत णनयणमतता आणि विणर्रपिा पाळला पाणहजे. त्याचबरोबर णवद्यार्थयागला नव नवीन तंत्रे आणि णर्कवण्याच्या साधिांचाही उपयोर् करावा लार्तो. तसेच मुल्यमापिासाठी चाचण्या तयार कराव्या लार्तात. अर्ाप्रकारे, र्ालेय वातावरिात णवदयार्थयाांना अनेक समायोजन समस्यांचा सामना करावा लार्तो. आणि म्हिून त्याला योग्य र्ैक्षणिक मार्गदर्गनाची आवश्यकता असते. ५. पुढील िश±णाचा िनणªय: सध्याच्या णर्क्षि पितीतील णवदयाथी उच्च णर्क्षिासाठी स्वतःच्या योग्यतेची पवाग न करता उच्च णर्क्षिासाठी महाणवद्यालये, णवद्यापीठांकडे धाव घेतात. यापैकी बऱ्याचजिांना व्यावसायीक अभ्यासिमाची, प्रणर्क्षिाचे योग्य ज्ञान नसते. त्यामुळे णवद्यार्थयाांना अनेक समस्या णनमागि होतात. या समस्या टाळण्यासाठी उच्च णर्क्षि घेण्यापूवी णवद्यार्थयागच्या योग्यतेसंदभागत योग्य मार्गदर्गन करण्याची मोठी र्रज आहे. ६. úेड बनवणे: र्ैक्षणिक मार्गदर्गनाची आवश्यकता असलेले आिखी एक महत्त्वाचे क्षेत्र म्हिजे णवदयार्थयाांना णनवडलेल्या अभ्यासिमात समाधानकारक प्रर्ती करण्यास मदत करण्याचे क्षेत्र. आपल्या देर्ात, र्ैक्षणिक मार्गदर्गनाच्या अभावामुळे मोठ्या संख्येने णवद्याथी र्ाळा, महाणवद्यालये आणि णवदयापीठांमध्ये नापास होतात. ७. अपवादाÂमक मुलाचे िश±ण: साधारिपिे आपल्या र्ाळेत णर्क्षक हे सरासरी णवद्यार्थयागचा णवचार मनात ठेवून णर्कवत असतात. जे हुर्ार, हळू णर्किारे, मूकबधीर, र्ारीररक मानणसकदृष्ट्या अपंर् आहेत त्यांना या णर्कवण्याचा फायदा होत नाही. जर आपल्याला व्यिी munotes.in

Page 17

अध्याय र्ीर्गक
17 आणि सामाणजक णवकास साधायचा असेल तर अपवादात्मक मुलांच्या णवणवध श्रेिीसाठी देखील र्ैक्षणिक मार्दर्गन देिे खूप र्रजेचे आहेत. २.३.३ िश±कांची भूिमका:- मार्गदर्गन कायगकताग (मार्गदर्गक) वेर्वेर्ळ्या चाचण्या, व्यिीर्त मुलाखती इत्यादीच्या मदतीने णवद्यार्थयागची मानणसक क्षमता, आवड अणभरूची इ. र्ोधण्याचा प्रयत्न करतो. ज्यायोर्े तो णवद्याथी ज्यात सक्षम आहे त्याची माहीती काढून त्यास योग्य प्रकारचा अभ्यासिम सुचणवतो. र्ैक्षणिक मार्गदर्गनाच्या प्रणियेत, मार्गदर्गनाचे सवगसाधारिपिे तीन टप्पे समाणवष्ट असतात. a. माणहती णकंवा डेटा र्ोळा करिे :- (Collecting information or Data) पणहल्या टप्यात लोकांर्ी संबंणधत संपूिग माहीती णकंवा डेटा र्ोळा करिे आवश्यक आहे. त्यासाठी खालीलप्रमािे माणहती र्ोळा केली जाऊ र्कते. णवद्यार्थयागच्या आरोग्यणवर्यक व र्रीरासंबंधीत माहीती र्ोळा करिे.  त्याची बुिीमत्ता व इतर आकलन क्षमतांची माणहती णमळविे.  त्याच्या र्ैक्षणिक प्राप्तीणवर्यी माणहती णमळविे.  त्याच्या आवडी, क्षमता, योग्यता, दृष्टीकोन आणि इतर व्यिीमत्व वैणर्ष्ट्यांणवर्यी माहीती णमळविे.  कौटुंणबक इणतहास आणि पार्श्रवगभूमीणवर्यी माहीती णमळविे.  त्याच्या सामाणजक आणि भावणनक णवकासाची माणहती णमळविे.  णवद्यार्थयागच्या पूवीच्या र्ाळेणवर्यक माहीती णमळविे.  णवद्यार्थयाांचा समवयस्क र्ट आणि णमत्रांणवर्यी माणहती णमळविे. वररल माणहती णमळवण्यासाठी व्यिीमत्व चाचण्या, बुणिमत्ता चाचण्या, अणभयोग्यता चाचण्या, मुलाखती, प्रश्नावली रेटींर् स्केल, णनररक्षिे इत्यादी णवणवध तंत्रांचा उपयोर् माणहती णकंवा डेटा र्ोळा करण्यासाठी केला जातो. b. मागªदशªन करणे (Rendering Guidance):- मार्गदर्गन म्हिजे प्रत्येक व्यिी समाजाची एक - एक उपयुि घटक बनु र्केल आणि स्वत:च्या जीवनात आनंद व समाधान प्राप्त करू र्केल या णदर्ेने मामीकपिे णनिगय घेिे. ज्यांना मार्गदर्गनाची र्रज आहे त्यांना मार्गदर्गन करिे, त्यातल्या त्यात मार्गदर्गन करिे हे अवघड काम आहे. त्यासाठी कुर्ल व्यिींचीच मार्गदर्गनासाठी णनवड करावी लार्ते. मार्गदर्गन करताना मार्गदर्गक व्यिीची माणहती णवणवध चाचण्या, वेर्वेर्ळी तंत्रे वापरून णमळणवतो. या णमळवलेल्या माणहतीचे मार्गदर्गकाद्वारे णवश्लेर्ि करिे आवश्यक असते. आणि णमळवलेल्या माणहतीच्या munotes.in

Page 18

मार्गदर्गन आणि समुपदेर्न
18 आधारावर व्यिीच्या व्यिीमत्व आणि समायोजनाबिल णनष्कर्ग काढिे र्रजेचे असते. या णनष्कर्ागचा वापर करून व्यिीस योग्य मार्गदर्गन करण्यास मदत होते. c. पाठपुरावा करणे (Follow up program) :- मार्गदर्गनाच्या या टप्प्यात मार्गदर्गन प्रणियेची पररिामकारकता तपासली जाते. म्हिजेच मार्गदर्गकाचे काम फि मार्गदर्गन करिे एवढेच नसून समस्येचे णनराकरि झाले आहे णकंवा नाही याबाबतीत पाठपुरावा करिे हे देखील असते. या प्रणियेत मुलाने केलेल्या प्रर्तीचे मुल्यमापन केले जाते. णमळालेल्या मुल्यमापनाच्या आधारावर त्याला पुढील मार्गदर्गनासाठी आवश्यक पावले उचलली जातात त्याचबरोबर पुवीच्या मार्गदर्गनात आवश्यक बदल केले जातात. प्रत्येक पररस्थतीत पाहिे आवश्यक असते की, मूल त्याच्या समस्येचे णनराकरि योग्य पितीने करत आहे ना, त्याचा णवकास करण्यास तो पूिगपिे सक्षम आहे ना आणि व्यिीला समाजव्यवहार ज्ञान प्राप्त झाले आहे. म्हिजेच व्यिी समाजात राहुन स्वतःर्ी, इतरांर्ी आणि पररणस्थतीर्ी समायोजन करत असेल तेव्हाच आपि मार्गदर्गन कायगिमाच्या यर्ाबददल णवचार करू र्कतो.  आपली प्रर्ती तपासा. १. र्ैक्षणिक मार्गदर्गन पररभाणर्त करा. २. र्ैक्षणिक मार्गदर्गनात णर्क्षकांच्या भूणमकेवर चचाग करा. २.४ Óयावसाियक मागªदशªन व्यावसाणयक मार्गदर्गन म्हिजे एखादया व्यिीला व्यवसाय णनवडिे, उद्योर् णनवडिे, त्यासाठी तयारी करिे, एखादया व्यवसायात प्रवेर् करिे यासाठी केलेली मदत होय. दुसऱ्या र्ब्दात सांर्ायचे झाले तर, एखादया व्यिीस समाधानकारक व्यावसाणयक समायोजन करण्यास मदत करणे. २.४.१ व्यावसाणयक मार्गदर्गनाची संकल्पना :- दैनंणदन जीवनात आपि आपल्या सभोवती अनेक व्यिी बघत असतो. प्रत्येक व्यिी ही दुसऱ्या पेक्षा वेर्ळी असते. णतच्या णदसण्यात वार्ण्यात, बोलण्यात, आवडीत, क्षमतेत आपल्याला णभन्नता णदसून येते. तसेच प्रत्येक व्यिीचे व्यवसायही वेर्वेर्ळे असतात. म्हिजे सवग व्यिी एकसारखा व्यवसाय करू र्कत नाही. व्यिींच्या आवडीनुसार, क्षमतेनुसार व्यवसाय णनवडले जातात. सवग व्यिी सवग व्यवसायाला योग्य असू र्कत नाही. प्रत्येक व्यवसायाला णवणर्ष्ट पार्श्गभूमी, तयारी आणि योग्यतेची आवश्यकता असते. आणि तेच यर्स्वी होऊ र्कतात. व्यावसाणयक मार्गदर्गकाचे कायग पुणढलप्रमािे आहे. munotes.in

Page 19

अध्याय र्ीर्गक
19 १. कोिती पदे, नोकऱ्या उपलब्ध आहे, आणि त्यांची आवश्यकता काय आहे ते र्ोधिे. २. णनरीक्षिाखाली असिारी व्यिी त्या अटींची पूतगता करते आहे की नाही त्याचा र्ोध घेिे. या णठकािी मार्गदर्गकाला अनेक सूचना णदल्यानंतरही णनरीक्षि करिे चालू ठेवावे लार्ते. आणि काहीवेळा पुन्हा समायोजन देखील करावे लार्ते. मुख्यता माध्यणमक र्ाळांच्या टप्प्यावर या णवणर्ष्ट प्रकारच्या मार्गदर्गनाची सवागणधक र्रज असते. कारि या टप्प्याच्या र्ेवटी, णवद्याथी सहसा व्यावसाणयक प्रणर्क्षि संस्थेत प्रवेर् घेतात.  व्याख्या : नॅर्नल व्होकेर्नल र्ाईडन्स असोणसएर्न (यू. एस. ए ) (National Vocational Guidance Association) U.S.A. या संस्थेने १९५४ मध्ये स्वीकारलेल्या व्याख्येनुसार, “व्यावसाणयक मार्गदर्गन म्हिजे एखादा व्यिीला एखादा व्यवसाय णनवडिे, त्यासाठी तयारी करिे, त्यात प्रवेर् करिे आणि त्यात प्रर्ती करण्यास मदत करण्याची प्रणिया होय" इंटरनॅर्नल लेबर ऑर्गनायझेर्नची पररर्द (१९५४) Conference of International Labour Organisation “व्यावसायीक मार्गदर्गन म्हिजे एखादया व्यिीला व्यवसाय णनवड आणि प्रर्तीर्ी संबंणधत समस्यांचे णनराकरि करण्यासाठी व्यिीची वैणर्ष्ट्ये आणि व्यवसायाच्या संधीर्ी त्यांचा संबंणधत लक्षात घेऊन केलेली मदत." “व्यावसाणयक मार्गदर्गन ही व्यिीने त्याच्या व्यवसायातील आवश्यक अर्ा काही णवणर्ष्ट र्ोष्टी स्वत:च करण्यासाठी सहकायग करण्याची प्रणिया आहे.” जी ई मायसग (G.E Myers) “व्यावसाणयक मार्गदर्गन हे मूलतः तरुिांच्या अमुल्य मूळ क्षमता, आणि र्ाळांमध्ये युवकांना णदले जािारे महार्डे प्रणर्क्षि जपण्याचा प्रयत्न आहे. हे सवग मानवी संसाधनांपैकी सवागत उच्च संसाधन असून त्यांचे संवधगन करण्याचा प्रयत्न करते. जेथे ते स्वतःला सवागत जास्त समाधान आणि यर् आणि समाजाला सवागत जास्त लाभ देतात" अर्ाप्रकारे व्यावसाणयक मार्गदर्गन हे एक प्रकारचे मार्गदर्गन आहे जे व्यिीच्या व्यावसाणयक र्रजा व समस्यांर्ी संबंणधत आहे. थोडक्यात, व्यवसाय मार्गदर्गनात व्यिीला व्यवसायाच्या णनवडीसंबंधी सहाय्य, त्याच्या मानाणसक, र्ारीररक बौणिक योग्यतांचे मुल्यमापन व त्यासंबंधी जािीव करून देण्यात येते. व्यवसाय मार्गदर्गन ही एक प्रणिया असून ती तरुणांना समाधानाने भावी जीवन जर्ण्यास मार्गदर्गन करण्यास वचनबि असते. munotes.in

Page 20

मार्गदर्गन आणि समुपदेर्न
20 २.४.२ Óयावसाियक मागªदशªनाची गरज आिण महßव:- णवणवध व्यवसाय, त्यांचे बदलिारे स्वरूप, वाढते तंत्रज्ञान, जार्णतकीकरि अर्ा बदलिाऱ्या वतगमान जर्ात व्यावसाणयक मार्गदर्गनाची र्रज आणि महत्व खालील मुद्द्यांच्या आधारे स्पष्ट करता येईल. (Looking forward to a better future) १. चांर्ल्या भणवष्यासाठी व्यावसाणयक मार्गदर्गनाकडे बघिे : एखादया व्यवसायात पदापगि करिे सोपे असते परंतु त्यात यर्स्वीररत्या, समाधानकारकररत्या णटकून राहिे महत्वाचे असते. यासाठी तरुिांना णर्क्षि देिे, प्रणर्क्षीत करिे आवश्यक असते. त्याचबरोबर त्यांच्याकडे णर्क्षि आणि प्रणर्क्षिात णवस्तृत संधी असिे आवश्यक आहे. णनवडलेल्या व्यावसायात प्रर्ती कर्ी करावी यासाठी व्यावसाय मार्गदर्गनाची र्रज असते. २. घरातून सुरुवात : (Beginning at Home) : कोित्याही प्रणियेची सुरुवात ही घरातून होत असते. व्यवसायाच्या यर्ावर घराचे सुख, समाधान अवलंबून असते. व्यवसायातील यर्- अपयर्ाचा पररिाम हा कौटुंबीक जीवनावर होत असतो. लोकांच्या अपेक्षा आणि आकांक्षा तयार करण्यात कुटूंब आणि णमत्रांची महत्वपूिग भूणमका असते. व्यावसायीक जीवन आणि कौटुंबीक जीवनात समतोल राखण्यासाठी पालकांनी आपले मूल काय करत आहे, त्याने णनवडलेल्या व्यवसायात पूिगपिे सहभार् घेवून मार्गदर्गन करिे आवश्यक असते. ३. र्ाळेचे सातत्य (continuation of Schools) : णवद्यार्थयागमध्ये लहानपिापासून अपेक्षा आणि क्षमता णवकसीत करण्यात र्ाळा महत्त्वाची भूणमका बजावतात. चांर्ली र्ाळा स्वः जार्रूकता, इतरांबरोबर काम करण्याची क्षमता, पुढाकाराची वृत्ती, तसेच उत्तम र्ुणांची भावना िवīाÃया«मध्ये रुजणवण्याचे कायग करते, जी णवद्यार्थयाांसाठी प्रत्येक परीक्षा मुल्यांकनाप्रमािे मौल्यवान असतात. र्ाळेने णवद्यार्थयाांसाठी तयार केलेला अभ्यासिम हा व्यापक आणि संतुणलत असिे र्रजेचे असते. त्याचबरोबर अभ्यासिम सवगसमावेर्क असला पाणहजे जेिेकरूि व्यिीभेद म्हिजेच णलंर्, वाणर्क मूळ, अपंर्त्वाची पवाग न करता तो सवाांसाठी समान असिे आवश्यक आहे. ज्यामुळे प्रत्येक णवद्यार्थयागचा णवकास साधला जाऊ र्कतो. ४. व्यावसाणयक यर् (vocational success):- णवदयार्थयाांना प्राथणमक वर्ागपासूनच व्यवसाय जर्ताची माणहती देिे सुरू केले पाणहजे. यामुळे णवद्यार्थयागत व्यवसायाबाबत अंतदृगष्टी णनमागि होण्यास मदत होते. णवद्यार्थयागला व्यवसायासंबंधी माणहती पुरवून चालत नाही. तर त्याला योग्य असा munotes.in

Page 21

अध्याय र्ीर्गक
21 व्यवसाय णनवडण्यासाठी कृती योजना आखावी लार्ते. अर्ी कृती योजना तयार करण्यास मदत करण्यासाठी व्यवसाय मार्गदर्गनाची र्रज असते. व्यावसाणयक यर्ासाठी णवर्श्ासाहग माणहती आणि संवेदनर्ील मार्गदर्गन सवाांसाठी योग्य वेळी उपलब्ध करिे आवश्यक आहे. ५. णवर्याची णनवड : (choice of subjects) :- र्ालेय णर्क्षि पूिग झाल्यानंतर णवद्यार्थयागला पुणढल णर्क्षिासाठी महाणवदयालयात प्रवेर् घ्यावा लार्तो. णतथे णवद्यार्थयाांसमोर अनेक पयागय उपलब्ध असतात. स्वत:च्या अणभरुची आणि क्षमतेनुसार णवद्यार्थयागला पुणढल अभ्यासासाठी योग्य पयागयांची णनवड करावयाची असते. या णर्क्षि प्रणियेत प्रवेर् घेण्यापूवी णवद्याथी पूिगपिे तयार असिे आवश्यक आहे. त्यामुळे णवद्यार्थयाांची कुवत लक्षात घेवून त्याच्या भावी व्यावसाणयक यर्ासाठी त्याने कोिता णवर्य णनवडावा यासाठी णवदयार्थयागला व्यावसायीक मार्गदर्गन करिे आवश्यक आहे. ६. णनवडीसाठी माणहती : (Information for choice) :- र्ालेय णर्क्षि पूिग केल्यानंतर णवदयाथी महाणवद्यालयीन णर्क्षि घेण्यासाठी तो पूिगपिे तयार असला पाणहजे. हे णर्क्षि घेत असताना त्याचे वय जवळपास १६ वे १७ असते. यावेळी णवद्यार्थयागला महत्त्वाचे णनिगय घ्यायचे असतात. जसे र्ाळेत राहिे, महाणवदयालयात जािे, व्यावसायीक प्रणर्क्षि घेिे त्याचबरोबर नोकरी बाबत योग्य आणि महत्त्वाचे णनिगय घ्यावयाचे असतात. यासाठी योग्य पयागय णनवडण्यासाठी येथे णवद्यार्थयागला मार्गदर्गनाची र्रज भासते. ७. पयागयातून णनवड (choice among option):- र्ाळा णकंवा महाणवद्यालय सोडिाऱ्या णवदयार्थयाांना त्यांच्यासाठी उपलब्ध असिाऱ्या सवग पयागयांची वास्तववादी माणहती देिे आवश्यक असते. त्यानंतरच्या टप्प्यांवरही, णवद्यार्थयाांना संबंणधत, णवर्श्ासाहग आणि पूिग माणहती आणि पयागय णनवडीबाबत कुर्ल मार्गदर्गन णवद्यार्थयाांना देिे आवश्यक आहे. ८. आरोग्यावर णवपरीत पररिाम (Adverse effect on Health):- व्यिीला णतला आवडिारे काम णदले नाही तर तसे काम करताना णतच्या आरोग्यावर पररिाम होतो. तसेच काही व्यवसाय आणि आरोग्य यांचा णनकटचा संबंध असतो. काही णठकािी र्ारीररक इजा होण्याचा धोका असतो जसे एखाद्या कामर्ाराला काम करत असताना डोळ्याला इजा झाल्यास त्याच्या दृष्टीवर णवपरीत पररिाम होवू र्कतो. त्याचबरोबर एखादी व्यिी त्याच्या क्षमतेपेक्षा जास्त उत्पादन र्ती राखण्यासाठी प्रयत्न करत असेल तर त्याचा णवपरीत पररिाम त्या व्यिीच्या मज्जासंस्था णबघडण्यावर णदसून येतो. हे टाळण्यासाठी व्यिीला व्यावसाणयक मार्गदर्गनाची खूप र्रज असते. munotes.in

Page 22

मार्गदर्गन आणि समुपदेर्न
22 ९. मानवी क्षमतांचा वापर (Utilization of Human Potentialities):- काही व्यिीच्या अंर्ी अव्यि सामर्थयग असते. अर्ा व्यिींना योग्य संधी, योग्य व्यवसाय णमळाला तर ते आपली कतगबर्ारी णसि करतात आणि त्या व्यिीच्या अंर्भूत क्षमता व सूप्त उजेचाही वापर होतो. त्यासाठी मार्गदर्गनाची र्रज भासते. १०. व्यणिभेद (Individual Differences):- प्रत्येक व्यिी ही दुसऱ्या व्यिीपेक्षा वेर्ळी असते. ‘व्यिी णततक्या प्रकृती’ असे म्हटले जाते. व्यिीची क्षमता, अणभरूची, अणभयोग्यता, कौर्ल्ये ही दुसऱ्या व्यिी पेक्षा णभन्न असतात. त्यांच्या योग्यतेप्रमािे त्यांना मार्गदर्गन करिे र्रजेचे असते. २.४.३ िश±कांची भूिमका : Role of Teachers:- र्ैक्षणिक मार्गदर्गनाप्रमािे व्यावसाणयक मार्गदर्गनाचे कायग देखील तीन टप्प्यांमध्ये पूिग केले जाऊ र्कते. १) माणहती णकंवा डेटा र्ोळा करिे २) या माणहतीच्या आधारावर मार्गदर्गन करिे ३) फॉलो -अप प्रोग्राम (अनुधावन) १. माणहती णकंवा डेटा र्ोळा करिे (Collecting of Information or Data) मुलांच्या स्वभावार्ी संबंणधत जसे त्याची क्षमता, अणभरूची, प्रवृत्ती, व्यिीमत्वाची वैणर्ष्ट्ये आणि जीवनाची पररणस्थती यासारखी माहीती काळजीपूवगक णमळवावी लार्ते. दुसरीकडे, मार्गदर्गक कामाबाबतीत आणि नोकरीच्या संधीणवर्यी पुरेर्ी आणि संबंणधत माणहती णमळणवण्याचा प्रयत्न करत असतो. त्याचबरोबर तो सदयणस्थतीतील साणहत्य आणि प्रकार्नांर्ी संपकग साधून तो स्वतः माणहती णमळणवतो. त्याचे एम्प्लॉयमेंट ब्युरो, मार्गदर्गन आणि समुपदेर्नाचे राज्य आणि केंद्रीय ब्युरो तसेच रोजर्ार बाजाराच्या सद्यणस्थतीतील प्रचणलत मार्िी आणि पुरवठ्याबाबतीत त्याच्या चांर्ल्या ओळखी असतात. २. माणहतीच्या आधारावर मार्गदर्गन करिे: Rendering guidance on the basis of this Information.:- येथे णवद्यार्थयाांना व्याख्यान, साणहत्य प्रदर्गन, पुस्तक णकंवा ग्रंथालय वाचनाद्वारे कामाबिल आणि नोकरीच्या संधीबिल माणहती णदली जाते. त्यांना त्यांच्या व्यिीर्त वैणर्ष्ट्यांर्ी जुळिाऱ्या नोकरी आणि व्यवसायाबाबत माणहती देण्यात मदत केली जाते. त्याबरोबर त्यांच्या व्यावसाय णनवडीर्ी संबंणधत अभ्यासिम आणि उपिम णनवडण्यात देखील मदत केली जाते. तसेच रोजर्ाराच्या संधीबाबत पुरेर्ी माणहती देिे त्याच्या आवडीच्या व्यवसायात प्रवेर् करण्यास मदत करण्याची जबाबदारी व्यावसाणयक मार्गदर्गकाची असते. रोजर्ार संस्थेर्ी मार्गदर्गकाचे घणनष्ठ संपकग असतात. काही बाबतीत व्यावसायीक मार्गदर्गनामुळे स्वयं munotes.in

Page 23

अध्याय र्ीर्गक
23 रोजर्ार णमळण्यास मदत होते. या सवग प्रकारचे कायग सणिय व्यावसाणयक मार्गदर्गन आणि पाठपुरावा कायगिमाच्या क्षेत्रात येतात. ३. पाठपुरावा कायगिम (follow - up Programme):- एखादया व्यवसायात पदापगि करिे सोपे असते परंतू त्यात यर्स्वीररत्या समाधानकारकररत्या णटकून राहिे महत्त्वाचे असते. कोित्या व्यवसायात आणथगक उत्पन्न जास्त णमळू र्केल, उत्पादन खचागपेक्षा जास्त नफा कोित्या व्यवसायात णमळण्याची जास्त र्क्यता आहे. यासाठी मार्गदर्गना बरोबरच पाठपुरावा करिे देखील खूप महत्वाचे असते. अर्ा फॉलो अप प्रोग्रामद्वारे एखादयाला त्याच्या. व्यवसायाच्या योग्य समायोजनासाठी मदत केली जाऊ र्कते. अर्ाप्रकारे णवदयार्थयाांना व्यावसाणयक मार्गदर्गनाचे काम खूप व्यापक आणि कष्टाचे आहे हे णदसून येते हे कायगर्ाळेतील कररअर मास्टसग णकंवा र्ाळेतील णनयुि मार्गदर्गकांवर सोडले जाऊ र्कत नाही तर पालक, णर्क्षक आणि संस्थाप्रमुखांनीही णवद्यार्थयाांना व्यावसाणयक मार्गदर्गन देण्याची योग्य भूणमका बजावली पाणहजे. या सेवांमधून जास्तीत जास्त लाभ णमळवण्यासाठी र्ाळेतील मार्गदर्गन सेवा योग्यररत्या स्थाणपत केल्या पाणहजे.  आपली प्रर्ती तपासा १. व्यावसाणयक मार्गदर्गनाची र्रज आणि महत्व यावर चचाग करा. २. व्यावसाणयक मार्गदर्गन पररभाणर्त करा. २.५ वैयिĉक मागªदशªन / Óयĉìगत मागªदशªन (Personal Guidance) : नावाप्रमािेच, व्यिीर्त मार्गदर्गन म्हिजे एखादया व्यिीला त्याच्या वैयणिक समस्या सोडणवण्यासाठी णदले जाते. या संघर्ग आणि स्पधेच्या जर्ात, एखादयाला त्याच्या व्यिीर्त र्रजा पूिग करण्यासाठी खूप प्रयत्न करावे लार्तात. त्यासाठी त्याला णभन्न पररणस्थतीमध्ये अनेक पैलूंमध्ये समायोजन करावे लार्ते, २.५.१ Óयĉìगत मागªदशªनाची संकÐपना:- र्ैक्षणिक व व्यावसाणयक मार्गदर्गना व्यणतररि काही समस्या ह्या मानवी जीवनार्ी संबंणधत असतात. त्या समस्या ह्या व्यिीर्त स्वरूपाच्या असतात. अर्ा समस्यांणवर्यी केलेले मार्गदर्गन म्हिजे व्यिीर्त मार्गदर्गन होय. व्यिी णवणवध क्षेत्रात कायग करीत असते. कामाच्या स्वरूपानुसार त्या त्या णठकािी णवर्ेर् ज्ञान व कौर्ल्याची र्रज असते. कोित्याही दोन व्यिी एकसारख्या नसतात. त्यांच्यात सुप्तक्षमता कौर्ल्ये, णनसर्गदत्त देिर्ी, समस्या या बाबत फरक असतो. यामुळे व्यिीला स्वत:च्या र्रजा पूिग करण्यात अडचि येत असते. तसेच व्यिीला स्वतःर्ी, इतरांर्ी, सभोवतालच्या वातावरिार्ी जूळवून घेण्यासही अडचिींचा सामना करावा लार्तो. अर्ाप्रकारे एखाद्याच्या व्यिीर्त munotes.in

Page 24

मार्गदर्गन आणि समुपदेर्न
24 र्रजा पूिग करण्यासाठी समस्यांचे णनराकरि करण्यासाठी व्यिीर्त सहाय्य णकंवा मदतीची र्रज असते. म्हिून, व्यिीर्त मार्गदर्गन म्हिजे एखादया व्यिीला त्याच्या सामाणजक, भावणनक, नैणतक आणि आरोग्यणवर्यक समस्या सोडणवण्यासाठी णदलेली मदत. व्याख्या:-  हॉपणकन्स (Hopkins):- “व्यिीर्त मार्गदर्गन हे असे मार्गदर्गन आहे, जे व्यिीच्या आरोग्यणवर्यक समस्या, भावणनक समायोजन आणि सामाणजक समायोजनार्ी संबंणधत आहे. यात त्याच्या करमिुकीचा आणि णवश्रांतीच्या वेळेचाही समावेर् आहे.”  रूथ स््ाँर् (Ruth Strang):- “व्यिीर्त मार्गदर्गन म्हिजे एखादया व्यिीला त्याच्या वैयणिक समस्या जसे की भावणनक आणि सामाणजक समायोजन, आणथगक आणि सामाणजक संबंध आणि त्याच्या र्ारीररक तसेच मानणसक आरोग्यार्ी संबंणधत समस्या सोडणवण्यासाठी णदलेली मदत होय.”  णवल्सन (Wilson):- “व्यिीर्त मार्गदर्गनाचा हेतू व्यिीला त्याच्या र्ारीररक, भावणनक, सामाणजक, नैणतक आणि आध्यात्मीक णवकासात आणि समायोजनात मदत करिे आहे.” वररल सवग र्ोष्टींचा णवचार केल्यास व्यिीर्त मार्गदर्गनात एखादया व्यिीच्या णवकास आणि समायोजना संबंणधत सवग समस्या आणि पैलूंचा समावेर् होतो. िो आणि िो (Crow and Crow) हे मत व्यि करतात की, “व्यिीर्त मार्गदर्गन म्हिजे एखादया व्यिीला जीवनातील सवग क्षेत्रातील दृष्टीकोन आणि वतगिुकीच्या णवकासामध्ये चांर्ल्या प्रकारे समायोजन करण्यासाठी मदत करिे होय.” २.५.२ Óयĉìगत मागªदशªनाची आवÔयकता आिण महÂव : (Need and Importance of Personal Guidance):- व्यिीर्त समस्या सोडणवण्यासाठी व्यिीर्त मार्गदर्गन आवश्यक असते. णवद्यार्थयागचे सामाणजक आणि भावणनक कल्याि करिे हे त्याचे उणिष्ट आहे. तसेच व्यिीचे व्यिीर्त आणि सामाणजक र्ुि णवकणसत करिे हे देखील आहे. ज्यामुळे व्यिी स्वत:च्या समस्या सोडणवण्यास आणि चांर्ले बनते समायोजन करण्यास सक्षम बनते.  हे प्रत्येक व्यिीच्या व्यिीमत्व समायोजना साठी व्यिीर्त समस्यांवर मात करण्यासाठी आहे.  हे णवद्याथी णकंवा व्यिींच्या व्यिीर्त आणि सामाणजक र्रजांना महत्त्व देते.  हे आपल्या दैनंणदन जीवनार्ी जोडलेले आहे. munotes.in

Page 25

अध्याय र्ीर्गक
25  हे आपि काय करावे आणि काय करू नये या मोठ्या प्रश्नाचे उत्तर देते.  हे आपि कोित्या सवयी, दृष्टीकोन आणि मूल्ये णवकणसत केली पाणहजे हे ठरवण्यासाठी आहे.  हे जीवनातील सवग समस्यांना हाताळते जे र्ैक्षणिक आणि व्यावसाणयक मार्गदर्गनात समाणवष्ट नाहीत.  हे मार्गदर्गन सवग प्रकारच्या मार्गदर्गनाचा र्ाभा आहे.  हे सवग व्यिींर्ी संबंणधत आहे.  काही व्यिीर्त समस्या असतात ज्यांना व्यिीर्त मार्गदर्गनाची र्रज भासते ते खालील प्रकारे असू र्कतात.  र्ारीररक आरोग्यार्ी संबणधत समस्या  मानणसक आरोग्यार्ी संबंणधत समस्या  कौटुंणबक समस्या  र्ाळेच्या समस्या  व्यावसाणयक समस्या  व्यिीमत्व समस्या  धाणमगक समस्या  आणथगक समस्या जर णवद्यार्थयाांना व्यिीर्त मार्गदर्गन णदल्यास, तो स्वतःच्या समस्या स्वतः सोडणवण्यास, समाजार्ी जुळवून घेण्यास आणि समाजात सवगसामान्य जीवन जर्ण्यास सक्षम बनतो. २.५.३ िश±कांची भूिमका :- णर्क्षकांच्या भूणमकेच्या दृष्टीने व्यिीर्त मार्गदर्गन कायगिमात खालील पायऱ्यांचा समावेर् होतो. १. सवग माणहती णकंवा डेटाचे संकलन करिे : (Collection of all the Information or Data):- सवगप्रथम ज्या व्यिीस व्यिीर्त णकंवा मानसर्ास्त्रीय मार्गदर्गनाची र्रज आहे त्यांची आवश्यक माहीती णकंवा डेटा र्ोळा केला पाणहजे. ही माणहती त्याच्या र्ारीररक, बौणिक, सामाणजक आणि भावणनक णवकास, र्ैक्षणिक कामणर्रीर्ी संबंणधत असू र्कते. तसेच व्यिीमत्वाची वैणर्ष्ट्ये, आवडी, योग्यता, कौटुंणबक आणि र्ालेय पार्श्गभूमी आणि इतर पयागवरिीय पररणस्थती यांचाही त्यात समावेर् असू र्कतो. अर्ाप्रकारे एखादया व्यिीच्या समस्यांचे णनवारि करण्यासाठी त्या व्यिींची पार्श्गभूमी व व्यिीमत्व वैणर्ष्ट्यांची पुरेर्ी माणहती मार्गदर्गकास असिे र्रजेचे असते. २. समस्यांच्या कारिाचे णनदान (Diagnosis of the causes of the problems):- व्यिीची माणहती र्ोळा केल्यानंतर त्यामाणहती आधारे व्यिीच्या समस्येचे णवश्लेर्ि केले जाते. त्यावरुि व्यिी आणि त्याच्या पररणस्थतीची कारिे र्ोधली जातात. munotes.in

Page 26

मार्गदर्गन आणि समुपदेर्न
26 योग्य णनदान व्हावे यासाठी व्यिीर्त मुलाखत णकंवा इतर तंत्राचा देखील माहीती णमळवण्यासाठी केला जाऊ र्कतो. ३. उपाययोजनांचा णवचार करिे: (Thinking about the Remedial Measures):- संभाव्य कारिांचा र्ोध घेतला जातो. उपाययोजना आखल्या जातात. यातून मार्गदर्गक व्यिीर्त मार्गदर्गन देण्याचा णवचार करतो जो एखाद्या व्यिीला त्याच्या समस्येचे णनराकरि करण्यासाठी णदला जाऊ र्कतो. ४. व्यिीर्त मार्गदर्गन प्रदान करने: (Rendering Personal Guidance):- या प्रणियेत मार्गदर्गक आणि ज्या व्यिीचे मार्गदर्गन करायचे आहे त्या व्यिीचा योग्य संबंध प्रस्थाणपत होिे र्रजेचे असते. मार्गदर्गक व्यिींची पूिग माणहती णमळवतो. त्यातून व्यिीला असिाऱ्या अडचिी व अडचिींची कारिे र्ोधली जातात. मार्गदर्गकाद्वारे त्यावर सूचना व संभाव्य उपाय णदले जातात. तसेच व्यिीच्या वार्िुकीत णकंवा वृत्तीत संभाव्य बदलांची जािीव होते णकंवा त्यांचा णवचार केला जातो. मार्गदर्गकाकडून प्रेमळ, सहानुभूतीपूिग सल्ला णदला जातो. व्यिीचे ध्येय णनणित करण्याचे आवश्यक तंत्राचा वापर केला जातो. एखादया व्यिीला त्याच्या समस्येतून मुि करण्यास मदत करिे हा एकमेव हेतू व्यिीर्त मार्गदर्गनाचा असतो. ५. पाठपुरावा करण्याची सेवा: (Follow-up Service):- एखाद्या व्यिीस व्यिीर्त मार्गदर्गन णदल्या नंतर व्यिीर्त मुलाखत संपकग णकंवा इतर योग्य तंत्राद्वारे अर्ा मार्गदर्गनाची प्रर्ती णकंवा पररिामांचे मुल्यांकन करिे आवश्यक असते. पाठपुरावा करिे ही एक अर्ी सेवा आहे जो प्रर्ाणसत व्यिीर्त मार्गदर्गनाचे सामर्थयग आणि कमकुवतपिा जािून घेण्यास मदत करतो. ज्यायोर्े पुणढल मार्गदर्गनाची र्रज णकंवा प्रस्ताणवत मार्गदर्गनात बदल कोितेही बदल सुचवू र्कते.  आपली प्रर्ती तपासा १. व्यिीर्त मार्गदर्गन कायगिमात णर्क्षकांच्या भूणमकेवर चचाग करा. २. व्यिीर्त मार्गदर्गन कायगिम पररभाणर्त करा. २.६ सारांश:- व्यिीर्त मार्गदर्गन हे र्ैक्षणिक मार्गदर्गनापासून पूिगपिे वेर्ळे करता येत नाही. कारि व्यिीर्त मार्गदर्गन हे र्ैक्षणिक मार्गदर्गनाचा आधार आहे. एखादा णवद्याथी जर व्यिीर्त समस्यांचा बळी असेल तर तो णर्क्षिात प्रर्ती करू र्किार नाही. म्हिून त्याच्या वर्गणर्क्षकाने आदी त्याच्या व्यिीर्त समस्या सोडवल्या पाणहजेत. पुन्हा एखादी व्यिी व्यवसायात यर्स्वी होऊ र्कत नाही, जर ती व्यिीर्त समस्येने ग्रासलेली असेल, अर्ावेळी त्या व्यिीच्या समस्या सोडणवण्यासाठी एखादा तज्ञ णकंवा कुर्ल मानसर्ास्त्रज्ञाची मदत घ्यावी लार्ेल. यावरून व्यिीर्त मार्गदर्गनाची व्याप्ती णवस्तृत आहे हे णदसून येते. यात र्ैक्षणिक तसेच व्यावसाणयक मार्गदर्गन देखील समाणवष्ट आहे. munotes.in

Page 27

अध्याय र्ीर्गक
27 २.७ ÿij १. र्ैक्षणिक मार्गदर्गन पररभाणर्त करा आणि त्याची र्रज यावर चचाग करा. २. र्ैक्षणिक मार्गदर्गनात णर्क्षकाची भूणमका स्पष्ट करा. ३. व्यावसाणयक मार्गदर्गन पररभाणर्त करा आणि त्याची र्रज यावर चचाग करा. ४. व्यावसाणयक मार्गदर्गनात णर्क्षकाची भूणमका काय आहे ते स्पष्ट करा. ५. व्यिीर्त मार्गदर्गन पररभाणर्त करा आणि त्याची त्याचे महत्त्व यावर चचाग करा. ६. व्यिीर्त मार्गदर्गनात णर्क्षकाची भूणमका स्पष्ट करा.  munotes.in

Page 28

मार्गदर्गन आणि समुपदेर्न
28 ३ समूपदेशन (अथª व ÿकार) घटक रचना ३.१ उणिष्टे ३.२ प्रस्तावना ३.३ समुपदेर्नाचा अर्ग ३.४ समुपदेर्नाचा हेतू (उिेर्) ३.५ समुपदेर्नाचे दृणष्टकोन ३.५.१ णनदेणर्त समुपदेर्न ३.५.२ अणनदेणर्त समुपदेर्न ३.५.३ सवगसंग्रहात्मक समुपदेर्न ३.६ समुपदेर्नाचे प्रकार ३.६.१ वैयणिक समुपदेर्न ३.६.२ र्ट समुपदेर्न ३.७. सारांर् ३.८. प्रश्न ३.९. संदर्ग ३.१ उिĥĶे  या घटकाची उणिष्टे खालील प्रमािे आहेत.  समुपदेर्नाचा अर्ग आणि उिेर् समजून घेिे.  समुपदेर्नाच्या णवणवध पद्धतीचा आढावा घेिे.  वेर्वेर्ळ्या प्रकारच्या समुपदेर्नातील फरक स्पष्ट करिे. ३.२ ÿÖतावना :- समुपदेर्न हा संपूिग मार्गदर्गन कायगक्रमाचा मध्यवती पैलू आहे. समुपदेर्न प्रणक्रयेत मार्गदर्गन कायगक्रमाचे सवग उपक्रम आणि सेवांची मदत होते. समुपदेर्नाचा उिेर् व्यिीला र्णवष्यात उद्भविाऱ्या समस्या सोडणवण्यास मदत करिे त्याचबरोबर वैयणिक, सामाणजक, र्ावणनक, र्ैक्षणिक आणि व्यावसाणयक णवकास करिे हा आहे. समुपदेर्नात उपचारात्मक, प्रणतबंधात्मक णवकासात्मक मूल्य आहे. समुपदेशनाची Óया´या:- munotes.in

Page 29

समूपदेर्न (अर्ग व प्रकार)
29 जोन्स समुपदेर्नाला संपूिग मार्गदर्गनाचा व्यिीर्त आणि महत्त्वाचा र्ार् समजतात. वेबस्टर णडक्र्नरी समुपदेर्नाची व्याख्या “समुपदेर्न म्हिजे सल्ला मसलत, एकमेकांच्या मतांचे आदानप्रदान एकणित णवचार करिे.” म्हिून करते. रेन (Wren) :- च्या मतानुसार समुपदेर्न म्हिजे, “समुपदेर्न म्हिजे दोन व्यिींमधील र्णतमान व हेतुपूवग असा नातेसंबंध होय. ज्यामध्ये परस्पर णवचार णवणनमयाने 'णनणित केलेल्या समस्येवर र्ेवटी दोघांतील लहान, अपररपक्व णकंवा अणधक िस्त व्यिीला स्वतः उपाय णनणित करण्यासाठी सहाय्य केले जाते." अबªकल (Arbuckle) :- "समुपदेर्न एखादया व्यिीला हे पाहण्यासाठी मदत करते की तो खरोखर कोि आहे. त्याच्याकडे काय आहे आणि काय नाही, तो सहज काय करू र्कतो. तो अडचि असल्यास काय करू र्कतो आणि काय करू र्कत नाही. एखादयासाठी उच्च आदर असेल तर त्याच्यार्ी मानवी नातेसंबंध हे जवळचे र्ेअररंर् असते, जो त्याला णबनर्तग स्वीकृती देऊ र्कतो. परंतु ज्याची कोितीही हमी नाही. तर उत्तरे ही णमळिार नाहीत." िविवध Óया´यांचे िवĴेषण  समुपदेर्नात दोन व्यिी असतात. समुपदेर्न देिारी व्यिी म्हिजे समुपदेर्क (Counsellor), आणि समुपदेर्न घेिारी व्यिी म्हिजे समुपदेश्य (Counselee) होय.  समुपदेर्न हे ग्राहकाच्या (client) वार्ण्यातील बदल सुलर् करण्याचे साधन आहे.  समुपदेर्न ही व्यावसाणयक सेवा आहे. जे Trained ब्यावसाणयक प्रणर्णक्षत लोकांसाठी उपयुि आहे. ३.३ समुपदेशनाचा अथª मार्गदर्गन आणि समुपदेर्न हे दोन र्ब्द जरी परस्पर बदलले जात असले तरी दोन्ही र्ब्दाचा अर्ग माि वेर्ळा आहे. आपि मार्गदर्गना बिल अभ्यास केलेला आहे. आता आपल्याला समुपदेर्नाची माहीती णमळवायची आहे. जीवनात व्यिीला अनेक छोटया मोठ्या समस्यांना सामोरे जावे लार्ते. या समस्यांतून मार्ग काढतांना जेव्हा व्यिी स्वतःच्या समस्येणवषयी योग्य णनिगय घेऊ र्कत नाही, तेव्हा त्या व्यिीला णतची बलस्र्ाने, कमतरता यांची जािीव करून देण्यासाठी समुपदेर्नाची आवश्यकता असते. दैनंणदन जीवनात, आपल्याला असे णदसून येते की, समुपदेर्न अनेक स्तरांवर चालते. जसे कुटुंबात पालक त्यांच्या मुलांचे, डॉक्टर रुग्िांचे, वकील त्याच्या Client चे आणि णर्क्षक णवद्यार्थयाांचे समुपदेर्न करतात. समुपदेर्न प्रदान करण्यात munotes.in

Page 30

मार्गदर्गन आणि समुपदेर्न
30 समस्या णकंवा सल्लार्ारांना कोितीही मयागदा नसते. म्हिून समुपदेर्न काय असते ते आपि जािून घेऊया. "समुपदेर्न ही एक परस्परसंवाद प्रणक्रया आहे जी स्वतः आणि पयागवरिाचे अर्गपूिग आकलन सुलर् करते. आणि पररिामी र्णवष्यातील वतगनासाठी उणिष्टे आणि मूल्यांची जोपासना करते णकंवा स्पष्टीकरि देते."  शटªझर आिण Öटोन “समुपदेर्न हे एक स्वीकायग, णवश्वासू, आणि सुरणक्षत नातेसंबंध आहे ज्यात ग्राहक ग्राहकांच्या णचंता आणि त्यांना अस्वस्र् करिाऱ्या बाबी याबिल ग्राहक उघडपिे चचाग करायला णर्कतात. त्याचबरोबर अचूक वतगनाची ध्येये णनणित करण्यासाठी, आवश्यक सामाणजक कौर्ल्ये आत्मसात करण्यासाठी आणि इणच्छत नवीन वतगन लार्ू करण्यासाठी धैयग आणि आत्मणवकास णवकणसत करतात.”  Merle M. Ohlsen “समुपदेर्न ही एक प्रणक्रया आहे. ज्याद्वारे समस्याग्रस्त व्यिीला (client) एक असंबंणधत व्यिी (Counsellor) संवाद साधून अणधक व्यिीर्तररत्या, समाधानकारक पद्धतीने सांर्ण्यास आणि वार्ण्यास मदत करतो. समुपदेर्क (Counselor) जी माणहती आणि प्रणतक्रीया ग्राहकाला प्रदान करतो. त्यामुळे ग्राहकाला स्वतःची वार्िूक णवकणसत करण्यास उत्तेजन णमळते व ज्यायोर्े ग्राहक (client) सक्षम बनण्यास मदत होते. तसेच तो स्वतःर्ी आणि त्याच्या पयागवरिार्ी अणधक प्रर्ावी पिे वार्ू लार्तो.”  एडिवन लुईस वररल सवग व्याख्यांच्या णवश्लेषिावरुि आपि खालील णनष्कषग सांर्ू र्कतो.  समुपदेर्न ही एक मार्ग दाखणविारी प्रणक्रया आहे.  यात दोन व्यिी समाणवष्ट असतात. समुपदेर्क (counsellor) आणि समुपदेश्य (Counselee)  या दोन व्यिींमध्ये परस्पर संबंध प्रस्र्ाणपत होतात.  हे व्यिीला आत्म-समज, आत्म-स्वीकृती आणि आत्मसाक्षात्कार णवकसीत करण्यास मदत करते.  समुपदेर्नाने व्यिी आनंदी, अणधक सजगनर्ील बनते. त्याचबरोबर चांर्ले समायोणजत होण्यास मदत करते. आता आपि समुपदेर्न काय नाही यावर चचाग करूया. समुपदेर्न ही एक प्रणक्रया आहे ज्यात माणहती देिे, सल्ला देिे आणि समुपदेर्न अर्ा णक्रयांचा समावेर् होतो. परंतू यात केवळ व्यिीर्त माणहती देिे सल्ला देिे, सूचना देिे, णर्फारर्ी देिे या munotes.in

Page 31

समूपदेर्न (अर्ग व प्रकार)
31 र्ोष्टींचा समावेर् होत नाही यावरून समुपदेर्न म्हिजे काय हे स्पष्ट होते. समुपदेर्नात तीन णक्रया समाणवष्ट असतात. जसे A- माणहती B- सल्ला C- समुपदेर्न  मािहती (Information) : यामध्ये समुपदेर्काची र्ूणमका योग्य आणि अचूक माणहती ग्राहकांना देिे आहे. उदाहरिार्ग: तुम्ही णवदयार्ी आहात आणि र्णवष्यासाठी तुम्हाला अभ्यासक्रम णनवडायचा आहे. त्यासाठी तुम्हाला समुपदेर्नाची आवश्यकता आहे. येर्े समुपदेर्कांची र्ूणमका म्हिजे तुम्हाला वेर्वेर्ळ्या अभ्यासक्रमांच्या उपलब्धतेणवषयी तसेच र्णवष्यातील संर्ाव्यतेणवषयी माणहती देिे आहे.  सÐला देणे. (Advising ): या टप्पप्पयात समुपदेर्क णवद्यार्थयाांना योग्य कृती अभ्यासक्रम सुचवतो. येर्े समुपदेर्क तुम्हाला अनेक पयागय सुचवतात आणि तुमच्या ध्येय आणि आवडीनुसार एका पयागयाची णर्फारस करतात. उदाहरिार्ग : जर तुमचे ध्येय अणर्यंता बनण्याचे असेल तर समुपदेर्क तुम्हाला र्णितार्ी संबंणधत अभ्यासक्रम सुचवेल.  समुपदेशन (Counselling):- या अवस्र्ेत समुपदेर्क णवद्यार्थयाांना त्यांच्या र्रजा अपयर्ाची कारिे, प्रेरिा याणवषयी माणहती स्पष्ट करण्यास मदत करतो. ज्यामुळे तो स्वतः योग्य णनिगय घेऊ र्केल. उदाहरिार्ग : जर तुम्ही सांर्ाल की तुमचे ध्येय नाही णकंवा तुम्ही र्णवष्यात काय कराल हे ठरवू र्कत नाही. अर्ावळी समुपदेर्क तुम्हाला णवचारेल की तुम्हाला र्णवष्यात काय करायचे आहे. याची खािी नसल्यास तो तुम्हाला नक्कीच काहीतरी मनोरंजक करायचे असेल या णवचाराने तुम्हाला तुमच्या कल्पनेचे विगन करण्यास सांर्तात. याप्रमािे समुपदेर्क तुम्हाला तुमची कल्पना जािून घेण्यासाठी प्रेररत करू र्कतो आणि तुमच्या आवडीनुसार तुम्हाला (कोसगची) णर्फारस करू र्कतो यावरून समुपदेर्न हे णवदयार्थयागवर अवलंबून नसून ज्ञानावर अवलंबून असते. समुपदेर्क म्हिून णकंवा एखादया व्यिीला ज्ञानाऐवजी कौर्ल्याची र्रज असते त्याला उच्च स्तरीय व्यिीर्त कौएल्ये आवश्यक असतात. म्हिून समुपदेर्न ही एक प्रणक्रया आहे ज्यात माणहती, सल्ला आणि समुपदेर्न यांचा समावेर् असतो.  आपली ÿगती तपासा १. समुपदेर्नाची व्याख्या सांर्ा २. समुपदेर्नाच्या अर्ागची चचाग करा munotes.in

Page 32

मार्गदर्गन आणि समुपदेर्न
32 ३.४ समुपदेशनाचा उĥेश / हेतू  ग्राहकांना त्यांच्या र्ावणनक अवस्र्ेची जािीव होण्यास मदत करिे. ज्यामुळे तिाव अनुर्वत असताना ग्राहकांना त्याची जािीव होण्यास मदत होते.  ग्राहकांना त्यांच्या र्ावना सुरणक्षतपिे (स्वतःला आणि इतरांना) व्यि करण्यास णर्कवते. ज्यामुळे ते त्यांच्या व्यिीर्त सीमांबिल जार्रूक होतील णकंवा स्वतःचे संरक्षि करू र्कतील.  ग्राहकांना र्ावणनक पातळीवर त्यांच्या र्ूतकाळाला वतगमानापासून वेर्ळे करण्याचे कायग करिे ज्यामुळे ते र्ूतकाळात घडलेल्या घटनापासून स्वतःला दूर ठेवू र्कतील तसेच वतगमान र्रजा पूिग करण्यासाठी सक्षम बनतील.  ग्राहकांना असिाऱ्या र्रजा पूिग करण्यास णर्कविे ज्यामुळे त्यांच्यात समाधानाची र्ावना णनमागि होते. तसेच र्रजा दडपण्याच्या र्ूणमकेतून आलेल्या णनरार्ा वाटाघाटीच्या र्ावनेतून त्यांचे संरक्षि करण्यास णर्कविे. आपली ÿगती तपासा १. समुपदेर्नाचा उिेर् / हेतू स्पष्ट करा. ३.५ समुपदेशनाचे ŀĶीकोन / पĦती (Approaches of Counselling) समुपदेर्नाचे णवणवध दृष्टीकोन आहेत तसेच व्यावसाणयक समुपदेर्कांनीही अनेक दृष्टीकोनांचा वापर केला आहे त्यापैकी कदाणचत तीन मुख्य दृष्टीकोन आहेत ते म्हिजे सायकोडायनाणमक, ह्युमॅणनष्टीक (मानवतावादी) तसेच वतगिूक (Behavioural). प्रत्येकाचा एक वेर्ळा णसद्धांत आणि कल्पना आहे. प्रत्येक र्ेरणपस्ट आणि समुपदेर्क वेर्वेर्ळ्या समस्या सोडणवण्यासाठी या दृष्टीकोन (पद्धतीचा) वापर करतात. ३.५.१ िनद¥िशत समुपदेशन िकंवा समुपदेशक क¤þी समुपदेशन (Directive counselling): समुपदेर्क णकंवा र्ेरणपस्टचे व्यावसाणयक प्रणर्क्षि आणि अनुर्व या र्ृहीतकावर णनदेणर्त समुपदेर्न आधाररत आहे. यामध्ये समुपदेर्क उपचारात्मक, प्रणक्रयेचा वापर करून ग्राहकाच्या वतगनास मार्गदर्गन करण्याचा प्रयत्न करतात. याला डायरेणक्टव्ह र्ेरपी असेही म्हितात. या समुपदेर्नात समुपदेर्क सणक्रय र्ूणमका बजावतो कारि हे लोकांना त्यांच्या स्वतःच्या समस्या सोडणवण्यास णर्कवण्यासाठी मदत करण्याचे साधन मानले जाते. म्हिून या प्रकारच्या समुपदेर्नाला समुपदेर्क समुपदेर्न असेही म्हितात. कारि या समुपदेर्नात समुपदेर्काचा णक्रयात्मक सहर्ार् असतो. म्हिजे समुपदेर्कच सवग काही करतो जसे munotes.in

Page 33

समूपदेर्न (अर्ग व प्रकार)
33 णवश्लेषि, संश्लेषि, णनदान, रोर्णनदान उपाय देिे आणि पाठपुरावा करिे अर्ी अनेक कायग त्यालाच करावी लार्तात.  िनद¥िशत समुपदेशनाची वैिशĶ्ये यात खालील वैणर्ष्ट्ये आहेत. १. मुलाखती दरम्यान लक्ष एका णवणर्ष्ट समस्येवर आणि त्याच्या णनराकरिाच्या र्क्यतांवर केंणित असते. २. मुलाखती दरम्यान समुपदेर्क ग्राहक णकंवा णवद्यार्थयागपेक्षा अणधक सणक्रय र्ूणमका बजावतो. ३. णवद्यार्ी णकंवा ग्राहक णनिगय घेतो, परंतु समुपदेर्क ग्राहकाला त्याच्या णनदानाच्या अनुषंर्ाने णनिगय घेण्यासाठी जे काही करता येईल ते करतो. ४. समुपदेर्क समुपदेश्याच्या णकंवा ग्राहकाच्या णवचारसरिीला णदर्ा देण्याच्या दृष्टीने त्यांना सूचना, स्पष्टीकरि, अर्ग लाविे आणि सल्ला देऊन णनदेणर्त करण्याचा प्रयत्न करतो. णनदेणर्त समुपदेर्नाच्या पायऱ्या: या प्रकारच्या समुपदेर्नात खालील पायऱ्यांचा समावेर् होतो. a. िवĴेषण (Analysis) : समुपदेर्क समुपदेश्याचा र्ोध घेण्यासाठी णवणवध स्त्रोतांद्वारे समुपदेश्याबाबत माणहती संकणलत करतो. माणहती संकलनासाठी पुढील साधिे वापरली जातात. जसे संकणलत नोंदी, मुलाखत, प्रासंणर्क नोंदी, अत्मचररि, रोजणनर्ी, मानसर्ास्त्रीय चाचण्या b. संयोजन (Synthesis): समुपदेश्याबाबत णमळालेली माणहती अर्ा प्रकारे संघणठत केली जाते की, ज्याद्वारे समुपदेश्याची अणर्रूची, सामर्थयग, जबाबदाऱ्या, समायोजन व णवषमसमायोजन यांचे दर्गन घडते. c. िनदान (Diagnosis) : या पायरीत उपलब्ध माणहतीचे अर्गणनवगचन केले जाते व त्यातून समस्या णनणित केली जाते म्हिजेच समस्येचे योग्य णनदान करिे हे या पायरीचे मुख्य लक्षि आहे. d. भिवÕयातील समÖयेबाबत अंदाज (पूवªिनदान) Prognosis: वतगमान समस्येचे णनदान केल्यानंतर, र्णवष्यात समस्येचे स्वरूप काय असेल, समस्येचे पररिाम काय होतील याबाबत अंदाज व्यि केला जातो. munotes.in

Page 34

मार्गदर्गन आणि समुपदेर्न
34 e. समुपदेशन (Counselling): या पायरीत प्रत्यक्ष समुपदेर्नाची णक्रया पार पाडली जाते, समुपदेश्य समुपदेर्काच्या णवणवध प्रश्नाची उत्तरे देतो. f. पाठपुरावा (Follow - up) : या पायरीत समुपदेर्न प्रणक्रयेची पररिामकता तपासली जाते. समस्येचे णनराकरि झाले णकंवा नाही याबाबत पाठपुरावा केला जातो.  िनद¥िशत समुपदेशनात समुपदेशकाची भूिमका समुपदेर्क या समुपदेर्न प्रणक्रयेत महत्वाची र्ूणमका बजावतो. तो या प्रणक्रयेचा मुख्य घटक असतो. आणि पररणस्र्तीचे नेतृत्व करत असतो. समुपदेर्न करिारी व्यिी ही प्रणर्णक्षत, अनुर्वी आणि पररपक्व असते. तसेच तो आपल्या प्रणर्क्षि आणि अनुर्वाद्वारे समुपदेश्याची समस्या सोडणवण्यास पूिगपिे कायगक्षम असतो. समुपदेर्क समुपदेश्याच्या णकंवा ग्राहकाच्या णवचारसरिीला णदर्ा देण्याच्या दृष्टीने त्यांना सूचना, स्पष्टीकरि, अर्ग लाविे आणि कधीकधी सल्ला देऊन देखील णनदेणर्त करण्याचा प्रयत्न करतो. समुपदेर्क् णवद्यार्ी णकंवा समुपदेश्याबिल सवग र्क्य माणहती र्ोळा करतो आणि पुरेसे समजण्यासाठी माणहतीचे णवश्लेषि करतो. तो माणहतीचे सारांर् आणि आयोजनकरतो ज्यामुळे समुपदेर्काला णवद्यार्थयागच्या क्षमता आणि मयागदा, समायोजन आणि र्ैरसमायोजन समजण्यासाठी मदत होते. त्याचबरोबर समुपदेर्क णवद्यार्थयागच्या समस्यांचे स्वरूप आणि कारिाणवषयी णनष्कषग काढतो. या णनष्कषागच्या मदतीने तो त्याच्या र्णवष्यातील समस्यांच्या णवकासाचा अंदाज लावतो. णवद्यार्थयागने समस्या सोडणवण्यासाठी काय केले पाणहजे हे तो णप्रस्क्राईब करतो म्हिजेच णलहून देतो. णनदेणर्त समुपदेर्नाला णप्रणस्क्रणप्पटव्ह समुपदेर्न देखील म्हितात. कारि समुपदेर्क णवदयार्थयाांसाठी उपाय णकंवा कृतीचा मार्ग णनधागररत करतो. ३.५.२ अिनद¥िशत समुपदेशन िकंवा समुपदेÔय क¤िþत समुपदेशन (Non Directive Counselling) :- या प्रकारच्या समुपदेर्नात समुपदेश्य केंिस्र्ानी असतो, यात समुपदेर्क नव्हे तर समुपदेश्याची मुख्य र्ूणमका असते. अणनदेणर्त समुपदेर्नामध्ये समुपदेश्यास स्वत:ची जािीव व स्वत: णवषयी समज प्राप्त करून देण्यास मदत केली जाते. त्यामूळे समुपदेश्य स्वतः समस्या सोडणवण्याच्या दृष्टीने पावले उचलतो. या समुपदेर्न प्रणक्रयेत समुपदेश्य समुपदेर्काकडे मदतीसाठी स्वत: पुढाकाराने येतो. समुपदेर्क परस्पर णवश्वास, स्वीकार आणि समज यावर अधाररत समुपदेश्यकार्ी संबंध प्रस्र्ाणपत करतात. समुपदेश्य त्यांच्या समस्यांणवषयी सवग माणहतीचे विगन करतो. समुपदेर्क त्याला णवश्लेषि आणि संयोजन करण्यासाठी, त्यांच्या अडचिीचे णनदान करण्यासाठी, त्याच्या र्णवष्यातील समस्यांचा अंदाज लावण्यासाठी तसेच त्याच्या munotes.in

Page 35

समूपदेर्न (अर्ग व प्रकार)
35 समस्यांच्या णनराकरिाबाबत णनिगय घेण्यास मदत करतो. आणि अंणतम णनिगय घेण्यापूवी त्याच्या उपायाचे सामर्थयग आणि पररिामांचे णवश्लेषि करतो. समुपदेश्याला त्याच्या समस्याबिल बोलण्याचे आणि त्यावर उपाय करण्याचे पूिग स्वातंत्र्य असल्याने, या तंिाला "अनुज्ञेय' समुपदेर्न असेही म्हितात.  नाÂयाबĥल िवīाÃयाªची धारणा Pupil's perception of the relationship : - जेव्हा एखादा णवद्यार्ी समुपदेर्काची मदत घेतो, त्याला लवकरच कळते की समुपदेर्क त्याला जसे आहे तसे स्वीकारतो आणि त्याच्या समस्येचे स्वतःच्या मार्ागने णनराकरि करण्याच्या त्याच्या क्षमतेवर णवश्वास ठेवतो. त्याला हे समजते की तो जे काही णनवडतो त्याबिल बोलू र्कतो. कधीकधी त्याला आियग देखील वाटते की, तो अर्ा णवषयांवर बोलू र्कतो ज्यावर तो आतापयांत त्याच्या जवळच्या णमिांर्ी चचाग करू र्कला नाही. सल्लार्ारांसह मार्ील अनुर्वांनी त्याला हे णर्कवले असेल की सल्लार्ार हा “सल्ला देिारा” असतो. त्याला आता कळले की तो एका व्यिीर्ी बोलत आहे जो त्याला समजून घेण्याचा प्रयत्न करतो, तो जे काही सांर्त आहे त्याचे पालन करण्याचा प्रयत्न करतो, त्याचबरोबर त्याला स्वतःला समजून घेण्यास मदत करण्याचा प्रयत्न करतो तसेच त्याला हे देखील समजते की, जर त्याला वाटत असेल तर तो समुपदेर्काकडे आिलेल्या णवणर्ष्ट समस्यचे णनराकरि न करता संबंध संपुष्टात आिू र्कतो णकंवा ते टाळू र्कतो.  अिनद¥िशत समुपदेशनातील पायöया :- या प्रकारच्या समुपदेर्नात खालील पायऱ्यांचा समावेर् होतो. १. णवद्यार्ी णकंवा व्यिी समुपदेर्काकडे स्वतः मदतीसाठी येतो. २. समुपदेर्क त्याच्याकडे उत्तर नसल्याचे सांर्ून पररणस्र्तीचे विगन करतो. परंतु तो णवदयार्थयागला णकंवा ग्राहकाला एक णदर्ा णकंवा वातावरि प्रदान करण्यास मदत करतो. ज्याच्या मदतीने समुपदेश्य णकंवा णवदयार्ी त्यांच्या समस्यांचे उत्तर र्ोधू र्कतात णकंवा त्यावर उपाय र्ोधण्याचा णवचार करू र्कतात. ३. समुपदेर्क मैिीपूिग आणि स्वारस्यपूिग आहे आणि तो समुपदेश्याला मुिपिे त्याच्या र्ावना व्यि करण्याचे स्वातंत्र्य देतो. ४. समुपदेर्क व्यिी णकंवा ग्राहकाच्या र्ावना समजून घेण्याचा प्रयत्न करतो. ५. समुपदेर्क सकारात्मक तसेच नकारात्मक र्ावना स्वीकारतो आणि ओळखतो. munotes.in

Page 36

मार्गदर्गन आणि समुपदेर्न
36 ६. समुपदेर्क समुपदेश्याच्या ममगदृष्टीच्या णवकासाचा णवचार करून नवीन र्ावनांचे वर्ीकरि करतो. ७. ग्राहक र्ावणनक तसेच बौणद्धकदृष्ट्या त्याच्या वास्तणवक मनोवृत्ती आणि इच्छा ओळखतो आणि त्याचा स्वीकार करतो. ८. समस्या णनराकरिाच्या णदर्ेने सकारात्मक पावले उचलली जातात. ९. वरील पाय-यांच्या पूतगतेनंतर ममगदृष्टी णवकणसत होते व समुपदेर्न संपुष्टात आिले जाते. स्वत:च्या समस्या स्वतः सोडणवण्याची क्षमता समुपदेश्यामध्ये येते. ३.५.३ सवªसंúहाÂमक समुपदेशन (समÆवियत समुपदेशन) (Eclectic Counselling) सवगसंग्रहात्मक समुपदेर्नात णनदेणर्त व अणनदेणर्त समुपदेर्नाचा समन्वय साधला जातो. काही समुपदेर्क जेव्हा वरील दोन्ही समुपदेर्नार्ी सहमत होत नाहीत तेव्हा सवग संग्रहात्मक समुपदेर्नाचा वापर केला जातो. समुपदेर्क पररस्र्ीतीनुसार तंि बदलतो. तो कोित्याही एका प्रकारास बांधील राहत नाही. सवगसंग्रहात्मक समुपदेर्नात कोिीही कोित्याही पद्धतीचा वापर करू र्कतो. जरी त्या पद्धतीचे सैध्दांतीक आधार स्पष्टपिे णर्न्न असले तरीही हे समुपदेर्न ओळखते की, प्रत्येक णसद्धांतामध्ये काही सत्य असू र्कते. आणि जोपयांत णसद्धांतामधील अंणतम णनिगय र्ेवटचा णनिगय घेतला जाऊ र्कत नाही तोपयांत व्यावहाररक आवश्यकता औणचत्यपूिगतेला प्राधान्य देते. या समुपदेर्नातील समुपदेर्क णनदेणर्त तंिाने सुरवात करू र्कतो. परंतु पररणस्र्ती आवश्यक असल्यास अणनदेणर्त समुपदेर्नाकडे वळू र्कते तसेच तो अणनदेणर्त तंिाने सुरवात करून पररस्र्ीतीची मार्िी असल्यास णनदेणर्त तंिाकडे वळू र्कतो. तसेच या समुपदेर्नातील समुपदेर्क णनदेणर्त आणि अणनदेणर्त समुपदेर्नाचा आणि समुपदेर्काच्या कल्पना आणि दृणष्टकोन सुधारण्याच्या हेतुने उपयुि मानल्या जािाऱ्या इतर कोित्याही प्रकाराचा वापर करते. म्हिूनच पररणस्र्तीच्या आवश्यकतेनुसार समुपदेर्काला णनदेणर्त आणि अणनदेणर्त तंिाचा उपयोर् करिे र्क्य आहे. यावरून णनदेणर्त आणि आणनदेणर्त समुपदेर्न हे मार्गदर्गन ध्रुवाच्या णवरुद्ध टोकावर आहे असे म्हटले जाऊ र्कते. सवगसंग्रहात्मक समुपदेर्नाने णनदेणर्त आणि अणनदेणर्त तंिातील अंतर कमी करण्यास मदत होते. त्याबरोबर दोन्हीमध्ये समायोजन साधता येते.  सवªसंúहाÂमक समुपदेशनाची वैिशĶ्ये : सवगसंग्रहात्मक समुपदेर्नात खालील वैणर्ष्ट्यांचा समावेर् होतो. १. समुपदेश्याच्या व्यिीर्त र्रजा लक्षात घेऊन उपचार पद्धती वेळोवेळी बदलता येतात. munotes.in

Page 37

समूपदेर्न (अर्ग व प्रकार)
37 २. “लवणचकता” हे या समुपदेर्न पध्दतीचा मुख्य र्ुिधमग आहे. ३. समुपदेर्क आणि ग्राहक दोघांनाही णनवडीचे आणि अणर्व्यिीचे स्वातंत्र्य आहे. ४. ग्राहक आणि तत्त्वज्ञानाची चौकट संबंधाच्या हेतूसाठी समायोणजत केली जातात. ५. परस्पर णवश्वास आणि नातेसंबंधातील णवश्वास हा पाया आहे. ६. सांत्वनाची र्ावना आवश्यक आहे.  सवªसंúहाÂमक समुपदेशनात समुपदेशकाची ±मता सवगसंग्रहात्मक समुपदेर्नासाठी उच्च स्तरीय क्षमता असावी लार्ते. या प्रकारच्या समुपदेर्नात समुपदेर्क णक्रयार्ीलही नसतो व णनष्क्रीयही नसतो. समुपदेश्याच्या व्यिीर्त र्रजा लक्षात घेऊन समुपदेर्क उपचार पद्धती बदलतो. सवगसंग्रहात्मक समुपदेर्नात समुपदेर्क तत्त्वज्ञानाच्या इतर सवग प्रमुख णसद्धांतार्ी पररचीत असतो. तंिज्ञानाची णनवड करण्यासाठी आणि ग्राहकार्ी सकारात्मक संबंध प्रस्र्ाणपत करण्यासाठी या ज्ञानाचा उपयोर् करतो. कोित्याही तत्त्वज्ञानाच्या चौकटीला नकार देिे हे समुपदेर्काच्या हातात असते तसेच जर त्याच्याकडे अणधक चांर्ला मार्ग असेल तर त्याच्या साह्याने तो कायग साध्य करू र्कतो. समुपदेर्काला या वस्तुणस्र्तीची जािीव असिे आवश्यक आहे की समस्या या प्रत्येक व्यिी व्यिीमध्ये वेर्वेर्ळ्या असतात. समुपदेश्याला णकंवा णवद्यार्थयागला तो आहे तसा स्वीकारता आले पाणहजे आणि त्याला समजून घेण्याचा प्रयत्न समुपदेर्काने केला पाणहजे. प्रत्येक समस्या अनन्य मानली पाणहजे. तसेच समुपदेर्काने ग्राहकाच्या वैयणिक समस्या हाताळण्यापूवी त्यांच्याणवषयीच्या पूवग कल्पना काढून टाकल्या पाणहजे. समुपदेर्काचे काम खुप कठीि असते. त्याला व्यिीबददल उपलब्ध असलेल्या सवग बाबींचे स्र्ानांतर् करिे आणि अर्ग लाविे आवश्यक असते. समुपदेर्काने णवदयार्थयागसोबत काम करताना उबदार, समन्वयपूिग, मैिीपूिग, प्रणतसाद देिारे, आणि समजूतदार होण्यासाठी काळजी घेतली पाणहजे.  आपली ÿगती तपासा १. णनदेणर्त समुपदेर्नात समुपदेर्काची र्ूणमका काय आहे ? २. सवगसंग्रहात्मक समुपदेर्नात समुपदेर्काच्या योग्यतेची चचाग करा ? munotes.in

Page 38

मार्गदर्गन आणि समुपदेर्न
38 ३.६ समुपदेशनाचे ÿकार (Types of counselling) समुपदेर्न म्हटले की समुपदेर्क आणि ग्राहक यांची समोरासमोर र्ेट होते असा णवचार केला जातो. परंतू हा र्ोडासा र्ैरसमज आहे. र्ट समुपदेर्नाची संरचना वैयणिक समुपदेर्नापेक्षा पूिगपिे णर्न्न असते. र्ट समुपदेर्नात देखील वैयणिक समुपदेर्नासारखेच वारंवार उपचारात्मक र्ेरपी देिे आवश्यक असते. त्यासाठी स्वतंि कौर्ल्ये आणि ज्ञान आवश्यक असते. ग्रॅज्युएट पदवी णमळविारे णवद्यार्ी या आवश्यक फरकांर्ी पररणचत असले पाणहजे. कारि र्ट र्ेरपी जवळजवळ सवग समुपदेर्न क्षेिात जसे कौटुंणबक, मानणसक आरोग्य, णववाह तसेच र्ालेय समुपदेर्नात वापरली जाते. र्ट र्तीर्ीलता (Group Dynamic) वैयणिक र्ेरपीपेक्षा वेर्ळी असते आणि र्टा - र्टानुसार बदलत असते. र्ोडक्यात, समुपदेर्काना सवग ग्राहकांसाठी सवोत्तम पररिाम साध्य करण्यासाठी वेर्वेर्ळ्या समुपदेर्न क्षमतांचा वापर करिे आवश्यक आहे. ३.६.१ वैयिĉक समुपदेशन (Individual Counselling) वैयणिक समुपदेर्नात समुपदेर्क आणि ग्राहक यांच्यात समोरासमोर चचाग घडून येते. ही चचाग घडून येत असताना दोघांत एक प्रकारची युती, संबंध णकंवा बंध तयार होतो. जो त्यांचात णवश्वास आणि व्यिीर्त णवकासास चालना देण्यास मदत करतो. व्यसन, मानणसक आरोग्य, आघात, तिावामुळे णचंता आणि नैराश्यास सामोरे जाण्यास मदत करिे हे वैयणिक समुपदेर्नाचे उणिष्ट आहे. हे दैनंणदन जीवनात घडिाऱ्या नकारात्मक र्ोष्टींपासून बरे होण्यास मदत करण्याणवषयी आहे. जसे नुकसान, घटस्फोट वेर्ळे होिे, कौटुंणबक संघषग, णहंसा णकंवा र्ैरवतगन. वैयणिक समुपदेर्न तिावपूिग जीवनातील पररणस्र्ती काम / र्ाळेतील समस्या, दु:ख आणि र्ावणनक िास णकंवा नातेसंबंधातील अडचिींचा सामना करण्यास मदत करू र्कते. यासाठी अनुर्वी व्यावसायीक, काळजी घेिारे, सहाय्यक तज्ञ र्ेरणपष्ट आणि व्यसन सल्लार्ार मदत करू र्कतात. ३.६.२ गट समुपदेशन (Group Counselling) : र्ट समुपदेर्न म्हिजे समान समस्या असलेल्या अनेक व्यिीचे समुपदेर्न होय. र्ट समुपदेर्नाचे सामर्थयग असे आहे की जर तुमच्याकडे ३, ५, णकंवा १० लोक एकि असतील जे सारख्या समस्यांना तोंड देत आहेत ते एकि काम करू र्कतात. व्यसन आणि मानणसक आरोग्य णवकारानी ग्रस्त असलेल्यांसाठी समुपदेर्न सामान्य आहे. प्रत्येक व्यिी केवळ या समस्या अनुर्वत नाही. या कल्पनेला बळकटी देण्यासाठी र्टातील व्यिी अंतदृष्टी आणि सामर्थयागचे स्त्रोत म्हिून काम करतात.  फायदे:- १. ग्राहक एकमेकांकडून णर्कतात. २. ग्राहक र्टात नवीन परस्पर कौर्ल्यांचा सराव करू र्कतात. munotes.in

Page 39

समूपदेर्न (अर्ग व प्रकार)
39 ३. ग्राहक समस्या सोडवण्याचे कौर्ल्य णर्कतात. ४. ग्राहक र्ट सदस्याकडून अनेक दृष्टीकोन ऐकतात. ५. अणर्प्राय देिे णकंवा घेण्याद्वारे ग्राहक समवयस्कांना समर्गन देतात आणि प्राप्त करतात. ६. ग्राहक त्यांच्या isolation मधून बाहेर येऊ र्कतात. ७. ग्राहकांना प्रमािीकरिाची (validation) ची संधी णमळते.  गट थेरपीसाठी कुशल सÐलागाराची आवÔयकता असते. र्ट सि चालवण्यासाठी णवर्ेष कौर्ल्यांची आवश्यकता असते. समुपदेर्न सेणटंग्जमध्ये अनेक व्यिीमत्त्वाचे व्यवस्र्ापन करिे यासाठी समुपदेर्काकडे वैयणिक कौर्ल्ये असिे आवश्यक आहे. जसे संप्रेषि, ऐकिे आणि सहानुर्ूती यासारख्या क्षमता समुपदेर्काला वैयिीक र्ेरपीसाठी महत्त्वाच्या असतात. तसेच र्ट संर्ाषिाचे मार्गदर्गन आणि नेतृत्व करण्यात त्यांचा अणधक पररिाम होतो. समुपदेर्कांनी संघषग सोडवण्यास आणि ग्राहकांनी ऐकमेकांना समजून घेण्यासाठी त्यांना मदत करिे आवश्यक असते. वैयणिक र्ेरपीत सहसा जवाबदाऱ्या नसतात. र्ट समुपदेर्नासाठी र्ोपनीयता आणि नैणतकता हे दुसरे णवषय आहेत ज्याला या समुपदेर्नात कमी महत्त्व आहे. परंतू त्याचा वापर संदर्ागसाठी मोठ्या प्रमािावर केला जातो. वैयणिक सिामध्ये जे सांणर्तले जाते ते कठोर णनयंििाखाली असते. परंतु जेव्हा ते संरक्षि र्ट समुपदेर्नात येते तेव्हा ते णततके कठोर राहत नाही. काही बाबतीत र्ट समुपदेर्नात णनयम कमी झालेले आपल्याला णदसून येतात. म्हिून ग्राहकात णवश्वास वाढविे आणि प्रामाणिकतेला प्रोत्साहन देिे हे समुपदेर्काचे मुख्य कतगव्य आहे.  आपली प्रर्ती तपासा समुपदेर्न आयोणजत करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या कौर्ल्यांची चचाग करा. ३.७ सारांश या घटकांत आपि समुपदेर्नाचा अर्ग आणि प्रकाराची चचाग केली आहे.  अर्ग : “समुपदेर्न ही दोन व्यिीमधील प्रत्यक्ष र्ेटीची माणलका असून त्यात समुपदेश्यास स्वतःर्ी णकंवा त्याच्या सर्ोवतालच्या पररणस्र्तीर्ी पररिामकारक समायोजन करण्यास मदत केली जाते."  प्रकार : समुपदेर्न प्रणक्रयेचे स्वरूप आणि समुपदेर्काच्या र्ूणमकेच्या आधारावर समुपदेर्नाचे तीन प्रकार आहेत. munotes.in

Page 40

मार्गदर्गन आणि समुपदेर्न
40 िनद¥िशत समुपदेशन:- णनदेणर्त समुपदेर्नाचा मुख्य पुरस्कताग B. G. Williamson हा आहे. या समुपदेर्नात समुपदेर्क पुढाकार घेतो व त्याचा णक्रयात्मक सहर्ार् अणधक असतो. अणनदेणर्त समुपदेर्न:- या समुपदेर्नाचा मुख्य पुरस्कताग कालग रॉजसग आहे. या समुपदेर्नात समुपदेश्य केंिस्र्ानी असतो. त्याचा णक्रयात्मक सहर्ार् जास्त असतो. सवगसंग्रहात्मक समुपदेर्न:- सवगसंग्रहात्मक समुपदेर्नाचा मुख्य पुरस्कताग बोडगन (Borden) हा आहे. या समुपदेर्नात समुपदेर्क आणि समुपदेश्य दोघेही सणक्रय असतात. ३.८ ÿij : १. सल्ला देण्यापेक्षा समुपदेर्न का जास्त आहे ? २. णनदेणर्त आणि अणनदेणर्त समुपदेर्नातील फरक स्पष्ट करा. ३. णनदेणर्त आणि अणनदेणर्त समुपदेर्नात सवगसंग्रहात्मक समुपदेर्नाला प्राधान्य का णदले जाते?  munotes.in

Page 41

41 ४ समुपदेशन ÿिøया घटक रचना ४.० उिĥĶे ४.१ समुपदेशनाची ÿिøया - ÿाÖतािवक (ÿÖतावना) ४.१.१ समुपदेशना¸या ÿिøयेतील संकÐपना ४.२ समुपदेशन ÿिøयेचे टÈपे / अवÖथा (stages) ४.२.१ सुŁवातीचे ÿकटीकरण / ÿारंिभक अवÖथा ४.२.२ सखोल शोधन / सखोलता ४.२.३ कृितिवषयीची बांिधलकì /संÿेषण व सूचन ४.३ समुपदेशन कौशÐये ४.३.१ संबंध ÿÖथािपत करणे ४.३.२ ®वण कौशÐये ४.३.३ ÿij िवचारÁयाची कौशÐये ४.३.४ ÿितसादाची कौशÐये ४.४ समुपदेशनाचे पåरणाम ४.५ समुपदेशक Ìहणून िश±काची भूिमका ४.६ सारांश ४.७ संदभª ४.१ उिĥĶे या घटका¸या अËयासानंतर तुÌहाला पुढील गोĶी करता येतील. १ समुपदेशनाची ÿिøया सांगता येईल २ समुपदेशनाची कौशÐये ÖपĶ करता येतील ३ समुपदेशनाचे पåरणाम सांगता येतील ४ समुपदेशक Ìहणून िश±काची भूिमका ÖपĶ करता येईल. ४.१ समुपदेशनाची ÿिøया – ÿÖतावना िपकाडª आिण कॅरोल (२०१५), यांनी समुपदेशनाची Óया´या समुपदेशन ही एक ÿिøया असून यामÅये एका Óयावसाियका (समुपदेशक) Ĭारे úाहका¸या मानिसक, सामािजक, आिण वैयिĉक अडचणी सोडवÁयासाठी मागªदशªन आिण सहाÍय ÿदान करणे होय. मॅकलॉड (२०१३) ¸या मते समुपदेशन ही एक मानसशाľीय थेरपी असून ºयात समुपदेशकाĬारे úाहकाला पुरिवÁयात येणाöया åरलेशनिशप थेरपी, Cognitive कॉिµनटीÓह, Behavioural िबहॅÓहीअरल थेरपी आिण मानसोपचार थेरपी यांचा समावेश आहे. úाहकाने आपÐया किठण भावना ÿभावीपणे समुपदेशकाला सांगाÓयात munotes.in

Page 42

मागªदशªन आिण समुपदेशन
42 आिण समुपदेशक úाहकाला Âया समÖयाचे Öवतःच उपाय शोधÁयासाठी Âयांना मदत करतात. या Óया´येतून आपण असे Ìहणू शकतो कì समुपदेशन ÿिøया ही समुपदेशक आिण úाहक यां¸यातील िनयोिजत आिण रचनाÂमक संवाद आहे. तसेच ही एक सहाÍयक ÿिøया आहे ºयात एक ÿिशि±त Óयावसाियक जो सÐलागार आहे. तो एखादया अडचणीत असलेÐया Óयĉìला Ìहणजेच úाहक नावा¸या Óयĉìला अडचणी िकंवा िचंतांचे ľोत ओळखÁयास मदत करतो ºयाचा ती Óयĉì अनुभव घेत असते. सहकायाªसह ते या समÖयांना सामोरे जाÁयाचे आिण Âयावर मात करÁयाचे मागª िवकिसत करतात जेणेकłन Âया Óयĉìकडे नवीन कौशÐये आिण Öवत:बĥल आिण आिण इतराबĥलची समज वाढÁयास मदत होते. उदाहरणाथª: महािवīालय िकंवा िवīापीठातील िवदयाथê िवīापीठात कसे िश±ण ¶यावे याबददल िचंता कł शकतात. शै±िणक िकंवा कåरअर¸या िदशेने Âया¸यात ÖपĶता नसु शकते. दुसöया वंश िकंवा धमाª¸या िवīाÃयाªसोबत łम शेअर करÁयात Âयांना अडचण येऊ शकते. Öवािभमान, भावनेिवषयी काही समÖया असू शकतात. तणावúÖत, रोमँिटक नातेसंबंधामधील अडचणी असू शकतात. अशाÿकार¸या अनेक समÖया िवदयाÃयाªना येत असतात. अशावेळी िवदयाÃयाªला समुपदेशन हा एक उ°म पयाªय ठł शकतो, “समुपदेशन ही समोरासमोरील नातेसंबंधाची ÿिøया आहे ºयामÅये समुपदेशक आिण सÐलाथê या दोघांचीही वाढ होते. तसेच समुपदेशनामÅये सवª ÿकार¸या Óयिĉगत पåरिÖथतीचा समावेश होतो. ºयामÅये एका Óयĉìला Öवतःशी व Âया¸या पयाªवरणाशी ÿभावीपणे समायोजन करÁयासाठी सहकायª केले जाते.  Óयावसाियक समुपदेशनाचे Öवłप खालीलÿमाणे असू शकते.  वैयिĉक समुपदेशन :-  हा समुपदेशनाचा सवाªत सामाÆय ÿकार आहे. यात एखादया Óयĉìची वाढ आिण मानिसक आरोµयावर ल± क¤िþत केले जाते.  जोडपे िकंवा िववाह समुपदेशन :-  हा ÿकार ÿामु´याने जोडÈयांना Âयां¸यामÅये िनमाªण झालेÐया संघषाªवर मात करÁयासाठी आिण नाÂयांना करÁयावर ल± क¤िþत करतो.  कौटुंिबक समुपदेशन:- या ÿकारात कुटूंबाची वेगळी गतीशीलता आिण ते कुटूंबा¸या संरचनेवर कसा पåरणाम करतात याचा समावेश होतो. गट समुपदेशन :- समुपदेशना¸या या ÿकाराचा वापर गटातील सुसंवादात वाढ करÁयासाठी केला जातो. munotes.in

Page 43

समुपदेशन ÿिøया
43 Óयावसाियक सÐलागार आिण समुपदेशन मानसशाľ² सामाÆयतः सवª ÿकार¸या संÖथाÂमक सेिटंµजमÅये आढळतात. जसे कì, हायÖकूल, महािवīालये, खाजगी उīोग, समुदाय एजÆसी, कारागृह आिण लÕकरी तसेच खाजगी सरावामÅये, अनपेि±त दुघªटनांमुळे उद् भवलेÐया Âयां¸या तøारéना सामोरे जाÁयासाठी लोकांना मदत करÁयासाठी Âयांना अनेकदा बोलावले जाते. ४.१.१ समुपदेशना¸या ÿिøयेतील संकÐपना समुपदेशना¸या ÿिøयेत काही संकÐपना असतात, Âया खालीलÿमाणे आहेत. (Readiness) /तÂपरता / तयारी समुपदेशक मु´यतः दोन ÿकारचे असतात. एक Ìहणजे Öवे¸छेने मदत मागणारे आिण दुसरे ºयांना काही ľोतांĬारे संदिभªत केले जाते. समुपदेशनात समुपदेशकाची मदत करÁयाची इ¸छा ही पूवª úहीत असते. यात समुपदेशक úाहकाची िकंवा समुपदेÔयाची समÖया सोडिवÁयास Öवे¸छेने तयार असतो. Ìहणून या इ¸छेला तÂपरता Ìहणून संबोिधले जाते. (Counter will) काउंटर िवल : लोकांना सहसा मदत मागÁयात आिण ती ÖवीकारÁयात अडचण येते, कारण ते बदलाचे पåरणाम िकंवा अपयशा¸या अपुरेपणाचा Öवीकार करÁयास तयार नसतात. नकाराÂमक भावना जी एखादयाला मदत मागÁयापासून रोखते Âयाला काउंटर इ¸छाशĉì Ìहणून संबोधले जाते. केस िहÖůी / भूतकाळातील घटनांचे अÅययन (case History) :- केस िहÖůी ही समुपदेशका¸या भूतकाळातील आिण वतªमान जीवनािवषयी मािहती गोळा करÁयाची पÅदतशीर ÿिøया आहे. संबंध (Rapport):- संबंध हे समुपदेशकाने तयार केलेले एक उबदार, मैýीपूणª, आिण समजुतदार वातावरण आहे. जे úाहकासोबत ÿभावी समुपदेशन संबंध तयार करÁयासाठी उÂÿेरक Ìहणून कायª करते. नाÂयाची उबदारता आिण िवĵासाची भावना जी िबनशतª ÖवीकारÐयामुळे वाढत असते. तसेच यामुळे समुपदेशक आिण úाहक |यां¸यातील संबंध ÿÖथािपत होÁयास मदत होते हÖतांतरण (Transference):- यामÅये समुपदेशकांने úाहकांना Âया¸या भावना मुĉपणे Óयĉ करÁयास ÿोÂसािहत केले पािहजे. Öवतािवषयीची सवª मािहती, Âया¸या मनातील संघषª, मतभेद जाणून घेÁयास úाहकाला उīुĉ करÁयासाठी समुपदेशकाने ÿयÂन करणे आवÔयक असते munotes.in

Page 44

मागªदशªन आिण समुपदेशन
44 काउंटर ůाÆसफरÆस (Counter transference):- काउंटर ůाÆसफरÆस तेÓहा घडते जेÓहा समुपदेशक Âयांचे िनराकरण न केलले संघषª समुपदेÔयावर मांडतात. यावेळी समुपदेशकला राग अनावर होतो. Âयाला अÖवÖथतेची जाणीव होत असते. ÿितकार (Resistance) :- हे समुपदेशका¸या िनधाªåरत उिĥĶांचा िदशेने काम करÁयासाठी समुपदेÔयाला िवरोध करÁया¸या हालचालीचा संदभª देते. हे समुपदेशना¸या पåरणामावर सकाराÂमक पåरणाम करते. ४.२ समुपदेशन ÿिøयेचे टÈपे / अवÖथा :- समुपदेशना¸या Óया´येतून हे ÖपĶ होते कì, ही एक परÖपर संवादी ÿिøया आहे जी समुपदेशक आिण úाहक यां¸यातील एक अिĬतीय संबंध दशªवते. एक ÿिøया Ìहणून समुपदेशन समजून घेÁयासाठी पåरणामाची उिĥĶे आिण ÿिøयेची उिĥĶे यात फरक करणे महÂवाचे आहे. िनकालाची उिĥĶे ही समुपदेशनाचे इि¸छत पåरणाम असतात. सामाÆयतः Âयांचे वणªन समुपदेशकाशी Âया¸या संवादा¸या पåरणामÖवłप úाहकाला काय साÅय करायचे आहे या संदभाªत केले जाते. िनकालाची उिĥĶे úाहका¸या बदला¸या ŀĶीने सांगीतली जातात. जी समुपदेशनानंतर úाहका¸या वागÁयातून िदसून येतात. याउलट ÿिøयेची उिĥĶे Âया घटना असतात. ºयात समुपदेशकाला इि¸छत उिĥĶे आणÁयासाठी सवª आवÔयक पावले उचलावी लागतात तसेच सवª ÿिøया कराÓया लागतात. उदाहरणाथª: - एखादा समुपदेशक िवचार कł शकतो "जर मी या úाहकाला मदत कł इि¸छतो, तर तो काय Ìहणत आहे. ते मी सिøयपणे ऐकले पािहजे आिण Âया¸या वतªमान आिण भिवÕया¸या कÐयाणासाठी Âया¸या िचंतांचे महßव समजून घेतले पािहजे. तसेच Âयाचा ŀĶीकोन काय आहे हे मला समजले पािहजे. Âयाचे वणªन इतरांशी Âयां¸या वागÁया¸या पĦतीवर ÿभाव पाडते. मला Âया¸या िचंतांशी संबंिधत आसपास¸या पåरिÖथती समजÐया पािहजेत आिण Âया¸या वतªनाला समथªन देणाöया ÿबलक घटना मला समजÐया पािहजेत" ही सवª िवधाने ÿिøया उिĥĶांची आहेत. जी समुपदेशका¸या वतªनाशी संबंिधत आहेत. ÿिøया ही कालांतराने घडणाöया घटनांचा ओळखता येणारा øम आहे. सहसा या ÿिøयेत ÿगतीशील टÈÈयांचा वापर केला जातो. समुपदेशना¸या अवÖथा खालील ÿमाणे ÿारंिभक ÿकटीकरण कृतीिवषयकची बांिधलकì सखोल शोधन munotes.in

Page 45

समुपदेशन ÿिøया
45 ४.२.१ ÿारंिभक ÿकटीकरण समुपदेशना¸या सुरवातीला, समुपदेशक आिण úाहक एकमेकांसाठी नवीन असतात. ते एकमेकांना चांगले ओळखत नसतात. समुपदेशक Âया¸या चच¥ला शेवटी कोणÂया िदशेने नेईल याचा पूवª अंदाज लावू शकत नाही. úाहकाला पूवª अंदाज नसतो कì तो Âया¸या समÖया उघडपणे समुपदेशकासमोर मांडू शकतो. यावेळी तो थोड़ा िचंताúÖत असू शकतो. कारण समुपदेशक Âयाने केलेले खुलासे कशाÿकारे Öवीकारेल याची Âयाला खाýी नसते. आपÐया सवा«ना मािहत आहे कì ÿकटीकरण न करता, समुपदेशन ही एक åरĉ ÿिøया आहे. पिहÐया टÈÈयात Ìहणजेच ÿारंिभक ÿकटीकरणात समुपदेशकास दोन महßवाची कायª पार पाडावी लागतात. ती Ìहणजे समुपदेÔया¸या मनातील िभती दूर करणे आिण Âयाला Öवतःबĥल अिधकािधक मािहती उघड करÁयास ÿेåरत करणे. समुपदेÔय जो पय«त Öवयंÿेåरत होऊन Öवताची मािहती समुपदेशकाला सांगत नाही तोपय«त समुपदेशनाला काही अथª उरत नाही. तसेच समुपदेशकाला समुपदेÔयाला बोलते कłन Âया¸याकडून अिधकािधक मािहती िमळवÁयासाठी ÿयÂनशील असले पािहजे. ÿारंिभक ÿकटीकरणाचे मु´य उिदĶ Ìहणजे समुपदेÔया¸या मनात समुपेदशकाबĥल िवĵास िनमाªण करणे. हा िवĵास िनमाªण होÁयासाठी समुपदेशकास योµय वातावरण िनमêती करावी लागते. परÖपरातील िवĵास संपादन करÁया¸या ÿिøयेला काल रॉजसª (१९५१) यांनी फार महÂव िदले आहे. योµय आिण पोषक वातावरण िनमêतीसाठी पुढील बाबी महßवपूणª आहेत. तħुभूती (Empathy):- दुसöयांचे अनुभव आपलेच आहेत असे समजÁयाची ±मता Ìहणजेच तħुभूती होय. हे जसे úाहका¸या -Ńदयात िशŁण Âया¸या भावना व Âया¸या बोलÁयाचा आशय समजून घेÁयासारखे आहे. एकłपता आिण खरेपणा (congruence or Genuineness) यामÅये समुपदेशकाचे नैसिगªक वतªन आिण समुपदेÔयाबरोबर बोलÁयातील, वागÁयातील खरेपणा असणे गरजेचे असते. यामुळे नाÂयातील िवĵसाहªता िटकून राहÁयास मदत होते. िबनशतª सकाराÂमक संबंध: (Unconditional Positive Regards) :- समुपदेशकात कोणÂयाही अटीिशवाय समुपदेÔयास मदत करÁयाची इ¸छा असवी लागते. उदाहरण: "मला जे हवे ते केले तर मी तुमची काळजी करेन.” असा िवचार समुपदेशकाने टाळणे महßवाचे असते munotes.in

Page 46

मागªदशªन आिण समुपदेशन
46 एकसंघता (concreteness) :- Egan (१९८८) यांनी समुपदेशन ÿिøयेत आणखी एक अट जोडली आहे ती Ìहणजे एकसंघता. यात úाहका¸या जीवन पåरिÖथतीचे वणªन करÁयासाठी ÖपĶ भाषा वापरणे समािवĶ आहे. ºयामुळे समुपदेशन ÿिøया सुलभ होÁयास मदत होते. ÿारंिभक ÿकटीकरण अवÖथेत ÿभावी समुपदेशन ÿिøयेमुळे úाहकांĬारे खालील हेतूसाठी आÂम- ÿकटीकरण केले जाते. úाहका¸या आयुÕयात काय घडले आहे आिण Âया घटनांबĥ्ल úाहक काय िवचार करतो आिण Âयाला काय वाटते. याबĥलची सवª मािहती úाहकाने समुपदेशकाला देणे चांगÐया समुपदेशनासाठी आवÔयक असते. समुपदेशक úाहकाला ित¸या िकंवा Âया¸या समÖयाबĥल बोलÁयासाठी िकंवा Âयां¸या भावना ÿाĮ करÁयासाठी ÿोÂसािहत करतात. यातून úाहकां¸या भावना हल³या होतात व Âयांना आराम िमळतो तसेच Âयां¸यात िवĵासाची भावना िवकसीत होते úाहकाला Âयाची नेमकì समÖया काय आहे याची ÖपĶ Óया´या िवकिसत करÁयासाठी आिण नेमके ýासदायक काय आहे याबददल अिधक समज िवकिसत करÁयासाठी ÿोÂसािहत करणे. úाहकाला Âया¸या िकंवा ित¸या कथेतील घटकांना जोडÁयासाठी आिण परÖपर संबंध ÿÖथािपत करÁया साठी मदत होते. ºयामुळे Âयां¸यात नवीन अंतŀªĶी आिण नवीन आयाम िनमाªण होते. ४.२.२ सखोल शोधन / सखोलता (In depth Exploration) सखोल शोधन करणे हा समुपदेशन ÿिøयेचा दुसरा टÈपा आहे. या टÈÈयात, समÖयेचा सखोल शोध घेणे आिण समÖयेचा ममाªवर बोट ठेवणे हा या टÈÈयाचा उĥेश असतो. तसेच úाहकाला Âया¸या िकंवा ित¸या समÖयेची जाणीव असणे आवÔयक असते. पिहÐया टÈÈयात िमळालेÐया मािहती¸या आधारे समुपदेशक úाहकाची चुकìची िवचारपÅदती, आिण समÖयेला चुकìचा ÿितसाद देÁयाची पĦती यावर ल± क¤िþत करतो. समुपदेशकाने úाहका¸या वतªनाचे केलेले िनरी±ण Âयां¸या ल±ात आणून िदले जाते. समुपदेशक úाहका¸या गरजा, ±मता, उणीवा अिधक चांगÐया ÿकारे ÖपĶ करतो. समुपदेशकाने केलेÐया नŌदीĬारे úाहकाला Öवतःकडे आÓहानाÂमक आिण सुधाåरत ŀĶीने बघÁयाची संधी िमळते. सखोल शोधात समुपदेशक आिण úाहक परÖपरमाÆय समÖयेचे मुÐयांकन आिण िनदान करतात. munotes.in

Page 47

समुपदेशन ÿिøया
47 सखोल शोधण हे उदयोÆमुख Åयेयपूणª करताना िनमाªण होणाöया समÖयाची “िÉलप साईड” Ìहणून िवचार करÁयासाठी हे एक उपयुĉ łिāक आहे. या टÈÈयांत समुपदेशकाचे कायª हे िमýÂवाचे आिण मागªदशªकाचे असते जे úाहकात नवीन जागłकता आिण ŀĶीकोन िवकिसत करÁयासाठी úाहकाला मदत करते. या टÈÈयात अनेकदा भाविनक तणाव िनमाªण होतो कारण आपले इि¸छत Åयेय साÅय करÁयासाठी úाहकाने आपÐया काही सवयी सोडणे, वतªनात काही बदल घडवून आणणे अपेि±त असते. úाहका¸या पूवê¸या वतªनावर टीका न करता समुपदेशक Âयाला Âया¸या चूका समजावून सांगतो या टÈÈयात समुपदेशक आिण úाहक या दोघांनाही खालील बाबतीत जागłक राहणे आवÔयक असते. úाहका¸या जीवनातील काही घटना ºया úाहकाचे सÅयाचे Óयिĉमßव आिण पåरिÖथती घडवÁयात महßवपूणª भूिमका बजावतात. जीवनातील पåरिÖथतीशी सामना करÁयासाठी úाहका¸या ±मतेमÅये असलेÐया कमतरता, úाहकांकडे असणारे सामÃयª आिण Âया¸या समÖयेचे िनराकरण करÁयासाठी आवÔयक असणाöया ±मतेतील कमतरतची जाणीव Âयाला असावी लागते. दुसöया टÈÈयात सुŁवातीला समुपदेशक úाहकाची गतीिशलता आिण Âया¸या लढा देÁया¸या वतªनावर Âया¸या िनदानाÂमक छाप चच¥त आणÁयास सुŁवात करतो. या टÈÈयात समुपदेशकाचा सहानुभूतीपूणª ÿितसाद Ìहणजे Âयाचे वागणे समुपदेशका¸या या सहानुभूती ÿितसादात पूवê¸या सýातील सवª सािहÂयांचा समावेश असतो. Âयानंतर समुपदेशक úाहका¸या मना¸या िÖथतीवर जाÖत ल± क¤िþत करतो ºयामुळे समुपदेशकाला Âया¸या जगाची मािहती िमळेल तसेच आणखी सखोल शाोधणासाठी ÿेरणा िमळेल. पुढे नातेसंबंध जाÖतच सुरि±त आिण मजबूत होत असताना समुपदेशक देखील úाहकाला Âया¸या Åयेयां¸या वतªनाबĥल िनरी±णासह तŌड देÁयास तयार असतो. Óयापकपणे सांगायचे झाले तर, िवधायक संघषª úाहकाला Âया¸या वागणूकìचा बाĻ ŀिĶकोण ÿदान करतो. úाहक समुपदेशनाचा ठसा िÖवकारÁयास, नाकारÁयास िकंवा सुधारÁयास पूणªपणे Öवतंý असतो. समुपदेशका¸या वतªनाचा दुसरा गुण Ìहणजे तÂपरता. दुसöया टÈÈयात समुपदेशना¸या ŀĶीने तÂपरतेला खूप महßव आहे. समुपदेशक úाहका¸या िवधानावर Âवåरत ÿितिøया देतात. िकंवा úाहकाला समुपदेशकाबĥल वतªमान िवचार उघड करÁयास सांगतात. समुपदेशकाचा Âवåरत ÿितसाद एक Öवयं अंतभूªत िवधान असू शकते. समुपदेशनाचा दुसरा टÈपा सहसा खूप भाविनक आिण तणावपूणª असतो कारण úाहकाला आपÐया वतªनात बदल करावे लागतात. Âयामुळे Âयाला हे काम अÂयंत काळजीपूवªक करावे लागते. तसेच समुपदेशक úाहका¸या पूवê¸या वतªनावर टीका न करता Âयाला Âया¸या चुका समजावून सागतात. munotes.in

Page 48

मागªदशªन आिण समुपदेशन
48 ४.२.३ कृितिवषयीची बांिधलकì (commitment to action) हा समुपदेशन ÿिøयेतील शेवटचा टÈपा आहे. आधी¸या दोन टÈÈयांत िनिIJत झालेली उिĥĶे कशी साÅय करावीत याचा िवचार ितसöया पायरीत केला जातो. साÅय करावयाचे Åयेय आिण आपले वतªन यातील संबंध úाहकाला ल±ात ¶यावे लागते. समÖया दूर करÁयासाठी आपÐया वतªनात आवÔयक ते बदल करÁयास úाहक बांिधल असतो. अनेक पयाªयापैकì एका पयाªयाची िनवड úाहकास करावी लागते. Âयानंतर पåरणामा¸या संभाÓयतेनुसार Âया पयाªयाचे मुÐयमापण करणे आवÔयक असते. úाहका¸या मयाªदा व Âयांची बलÖथाने ओळखून. समुपदेशक Âयाला िविशĶ कृती करÁयासाठी ÿवृ° करतो. समुपदेशक ÿथमत: ती कृती कशी करावी हे सांगतो. Âयानंतर ती कृती कłन दाखिवतो आिण शेवटी ती कृती úाहकांकडून कłन घेतो. यासाठी तो úाहकाला िविशĶ िवचारकौशÐये, संवादकौशÐये िकंवा कृतीकौशÐये यांचा कसा वापर करावा हे शाľीय पĦतीने सांगतो. úाहकाला Âया¸या कृतीत अपयश आÐयास समुपदेशक Âयाची कारणिममांसा देतो. िशवाय Âयात योµय Âया सुधारणा सुचिवतो, समुपदेशन ÿिøयेचे उिĥĶ गाठÁयाकåरता पायरी - पायरी ने ÿÂयेक कृतीत यशÖवी होणे अÂयंत आवÔयक असते आिण Âयाकडेच समुपदेशकाचे ल± असते. चांगले बदल घडून आले तर समुपदेशक úाहकाला शाबासकì देतो. Âयाची ÿशंसा करतो. Âयामुळे úाहकाचा उÂसाह वाढतो. समुपदेशका¸या अपे±ेÿमाणे नवीन वतªन कृती िशकÁयाचा व ती Öवतःत ŁजिवÁयाचा úाहक ÿयÂन करतो. नवीन वतªनबदलाचे Âया¸या पåरणामकतेचे मूÐयमापन केले जाते. अपेि±त Åयेय साÅय होताच समुपदेशनाची ÿिøया समाĮ होते. ४.३ समुपदेशन कौशÐये :- काही महÂवपूणª समुपदेशन तंýे आहेत ºयाचा वापर तुÌही समुपदेशन सýांत कł शकता. ÿभावी समुपदेशनासाठी तसेच úाहकाशी Óयवहार करÁयासाठी समुपदेशकाकडे काही आवÔयक कौशÐये असणे आवÔयक आहे. चार आवÔयक समुपदेशन कौशÐये खालीलÿमाणे आहेत. ४.३.१ (Rapport Building): - संबंध ÿÖथािपत करणे समुपदेशन करताना ºया समुपदेशन ÿकाराचा िकंवा थेरपीचा िवचारपूवªक वापर करणे आवÔयक असते, जर Âयाचा संबंध úाहकाशी नसेल तर अथªपूणª बदल घडून येणार नाहीत. úाहकासोबत काम करताना आपÐयाला Âयां¸याशी चांगला संबंध ÿÖथािपत करणे आवÔयक आहे. संबंध Ìहणजे Óयĉìशी संबंध असÁयाची जाणीव िकंवा भावना. úाहक संबंध Ĥèथाͪपत
करणे
ऐकणे Ĥæन ͪवचारणे
ĤǓतसाद
munotes.in

Page 49

समुपदेशन ÿिøया
49 आिण समुपदेशक यांना जोडणारा दुवा Ìहणून संबंधाकडे पािहले जाते. चांगला व मजबूत संबंध úाहक व समुपदेशकात िनमाªण होणे आवÔयक असते. यामुळे úाहकांकडून समुपदेशकाकडे मािहतीचे परÖपर ÿसारण श³य होते. आपÐया úाहकाशी संबंध िनमाªण करणे हे सवाªत महßवाचे समुपदेशन कौशÐये आहे. úाहकाशी संबंध ÿÖथािपत करÁयासाठी समुपदेशकाला खालील बाबéची जाण असावी लागते. समुपदेशकाला सýासाठी तयार असणे आवÔयक आहे. समुपदेशना¸या ÿिøयेसाठी समुपदेशकाने Öवतःला शांत आिण सºज ठेवावे लागते. तसेच Öवतः¸या समÖयादूर ठेवणे आवÔयक असते. पयाªवरण सुरि±त आिण िवĵासाहª बनवले पािहजे. ती जागा शांत, Öव¸छ, आनंददायी आिण आकषªक असावी. तसेच úाहकाला आरामदायक आसनाची ÓयवÖथा केली जावी, Âयाला एखादा कप कॉफì िदली जावी आिण ºया खोलीत समुपदेशन ÿिøया घेतली जाणार आहे तेथे कोणी घुसखोर तर नाही याची खाýी केली जावी, Âयाचबरोबर सý खाजगी बनवÓयासाठी खोली Åवनीरोधक करणे आवÔयक असते. úाहक कोण आहे याची जाणीव असणे गरजेचे असते. यात úाहकाची मुलभूत मािहती जसे कì नाव मािहत असणे आिण Âयां¸या समÖयािवषयी¸या महßवा¸या गोĶी ल±ात ठेवाÓया लागतात. मागील सýातील नोट्स वाचाÓया लागतात. जेÓहा जेÓहा आवÔयक असेल Âयावेळी úाहकासोबत, राहÁयाचा ÿयÂन कłन úाहकास सहानुभूती ÿदान करणे, तसेच úाहकाला Âया¸या समÖयेबĥल काय वाटते Âयाचा ŀĶीकोन समुपदेशका¸या दुĶीकोनाशी वेगळा असÁयाची श³यता असते. हे जाणून घेÁयाचा ÿयÂन करावा लागतो. समुपदेशकाने úाहकाला आहे तसे िÖवकारÁयाची Âयाची मानिसकता असावी लागते. úाहकाने जे काही आणले असेल Âयाला आहे तसे िÖवकारÁयाचा ÿयÂन समुपदेशकाने करावा लागतो. काही वेळा úाहकाचे वतªन आIJयªचकìत करणारे असू शकते. तरीही समुपदेशकाने Âयाला िबनशतª सकाराÂमक आदर देणे आवÔयक असते. समुपदेशकाने úाहकाला वेळ देणे खूप महßवाचे असते. Âया¸या भावना जाणून ¶याÓया लागतात. काही वेळा úाहकाला Öवतः¸या भावना Óयĉ करणे अवघड जाते. अशावेळी Âया¸याशी धीर धłन Âयाला िवचार करायला वेळ दयावा लागतो. समुपदेशकाशी úाहकाचा चांगला संबंध ÿÖथािपत झाÐयास, úाहकाचा समुपदेशकाबĥल िवĵास वाढÁयास मदत होते. खाली काही समुपदेशन कौशÐये िदले आहेत जे úाहकाशी संबंध िवकिसत करÁयासाठी वापरले जाऊ शकतात. munotes.in

Page 50

मागªदशªन आिण समुपदेशन
50 सिøयपणे ऐकणे (Active Listening) :- ऐकणे हे समुपदेशनाचे सवाªत महßवाचे कौशÐये आहे. यात फĉ ऐकणेच महÂवाचे नाही तर úाहकाला हे जाणवले पािहजे कì Âयाचे बोलणे ऐकले जात आहे. याची समुपदेशकाने खाýी करणे आवÔयक आहे. समुपदेशकानेही आदरपूवªक ÿितसाद िदला पािहजे. तसेच Âयाने úाहकाचे बोलणे सिøयतेने ऐकले पािहजे. शांततेत िवचार केÐयाने úाहकाला Âयाचे िवचार आिण भावनांवर िवचिलत न होता ÿिøया करÁयास वेळ िमळतो. परावतªनाने तसेच शÊदलेखनामुळे úाहकाला जाणवेल कì Âयाला पूणªपणे समजले जात आहे. समुपदेशनात हे खूप महßवपूणª असते. úाहकािवषयीची अिधक वैयिĉक आिण संवेदनशील मुदयांवर चचाª करÁयासाठी Âयाची संÖकृती, पाĵªभूमी, ÓयĉìमÂव इÂयादीवर िवĵास िनमाªण करÁयासाठी úाहकाकडून अिधक वेळ घेतला जाईल. मुÐयांकन हे िवĵास Öतरावर करÁया¸या हेतूने úाहक दोÆही घटकावर काय माहीती पुरवत आहे हे ल±पूवªक पाहणे गरजेचे असते. (सुरवातीला काही úाहक फĉ वरवरची मािहती पुरवतात) आिण úाहकाची देहबोली, चेह-यावरील हावभाव शारीåरक अिवभाªव, हालचाली Öपशª इ. मधील Âयाची' शÊदापलीकडील मानिसक िÖथती समुपदेशकाला समजली पािहजे. úाहकाशी आदराने वागले पािहजे. हे खूप सहािजक वाटू शकते. परंतू आपÐया पिहÐया भेटी पासूनच úाहकाला एक महßवाची Óयĉì Ìहणून वागवले पािहजे. यासाठी सý वेळेवर सुł करणे, Óयावसाियकपणे कपडे पåरधान करणे, Âयां¸यासाठी कागदपýे तयार करणे इÂयादीĬारे केले जाऊ शकते. तसेच तुÌही तुम¸या वेळेची िकंमत करता तसे Âयां¸या वेळेलापण महßव िदले पािहजे. आपÐया úाहकाचे बोलणे ÓयविÖथत ऐका आिण Âयां¸या संÿेषण शैलीबĥल जागłक होणे आवÔयक असते. एकदा एक शहाणा िश±क Ìहणाला होता कì, समुपदेशक Ìहणून आÌही ट्यूिनंग फॉकª सारखे होतो. आमची कामे úाहकाला िनरोगीपणा िकंवा सामाÆयपणा¸या जवळ आणणे िकंवा Âयां¸यात सुसंगतता आणणे ही होती. Ìहणून आÌही úाहकां¸या संवाद लयशी जूळवÁयाचा ÿयÂन केला पािहजे. उदाहरणाथª जसे हायपर अॅ³टीÓह úाहकासाठी आÌहाला हायपर अॅ³टीÓहीटी¸या शांत बाजूचा Öवीकार करावा लागतो. बöयाचदा úाहक आम¸या शैलीला ÿितिबंिबत करÁयाचा ÿयÂन करतो. अशाÿकारे úाहक शांत होऊ लागतो. स±म होणे खूप आवÔयक आहे कारण अस±मताच समुपदेशनाचे संबंध िबघडÁयासाठी कारणीभूत असते. úाहका¸या समÖया िनराकरण करÁयापूवê आपÐयाला योµय ÿिश±ण आिण अनुभव िमळाÐयाची खाýी करणे आवÔयक असते. munotes.in

Page 51

समुपदेशन ÿिøया
51 ४.३.२ ऐकणे (Listening ):- ऐकणे हे उपचाराÂमक संबंधातील सवाªत महßवाचे समुपदेशन कौशÐयांपैकì एक आहे. हे खालील तीन ÿकारात वापरले जाऊ शकते. (Attending) उपिÖथती /हजेरी : úाहकासाठी िविशĶ िठकाणी आिण वेळेवर शारीåरकåरÂया उपिÖथत राहÁयाची ±मता Ìहणन हजेरीची Óया´या केली जाते. याचा अथª Âयांना आपले वैयिĉक आिण अिवभाºय ल± देणे असा होतो. यामÅये योµय Eye Contact करणे, शरीराची देहबोली आिण होकार देणे यांचा समावेश होतो. हे उपिÖथत वतªन úाहकाला सूिचत करते कì आपण Âयां¸या समÖयांची काळजी घेत आहोत. खर तर समुपदेशक आिण úाहक यां¸यातील संवाद हे अभािवकपणे होत असतात याचे संशोधन केले गेले आहे. सिøय ऐकणे (Active listening) : जेÓहा समुपदेशक आपÐया úाहकाचे सवª इंिþयानी आिण ल±पूवªक ऐकतो तेÓहा Âयाला सिøय ऐकणे असे Ìहणतात. सिøय ऐकÁयात तुम¸या शरीराचा, Ńदयाचा, कानांचा, डोÑयांचा आिण तŌडाचा समावेश होत असतो.  मौिखक ऐकणे (verbal listening) : आपण वापरत असलेÐया शÊदांĬारे आपण ऐकत आहोत हे दाखवÁयाचा हा एक ÿकार आहे. शिÊदत संकेत हे ल± दशªवÁयासाठी आिण अिधक ÿोÂसािहत करÁयासाठी वापरले जातात. यामÅये होय िकंवा पुढे जा सारखे सोÈया शÊदांचा देखील समावेश असतो. तसेच ते úाहकाने नुकÂयाच सांगीतलेÐया शÊदांची Óया´या िकंवा पुनरावृ°ी¸या Öवłपात देखील असू शकते. ४.३.३ ÿij िवचारणे समुपदेशनात úाहकाकडून आवÔयक ती मािहती काढून घेÁयासाठी समुपदेशकास ÿij कौशÐय अवगत असणे अपåरहायª असते. úाहकाला बोलÁयास ÿेåरत करÁयासाठी ÿij उपयुĉ असतात. úाहका¸या समÖयेचे अचूक िनदान करÁयासाठी Âया¸याकडून आवÔयक ती मािहती िमळवावी लागते. ही माहीती ÿijा¸या साĻाने समुपदेशक िमळवू शकतो. सामाÆयतः ÿijाचे ढोबळ मानाने दोन ÿकार पडतात. उपिèथती
सͩĐय ऐकणे
मौͨखक ऐकणे
munotes.in

Page 52

मागªदशªन आिण समुपदेशन
52 १. बंिदÖत ÿij (closed Question):- होय िकंवा नाही अशा Öवłपाचे ÿij Ìहणजे बंिदÖत ÿij होय. úाहकाकडून ताÂकाळ मािहती िमळिवÁयासाठी बंिदÖत ÿij उपयुĉ आहेत. या ÿijांना एका शÊदाची उ°रे येतात. समुपदेशन संबंधात बंिदÖत ÿij सामाÆयतः टाळले जातात. कारण ते सखोल संशोधनाला ÿोÂसाहन देत नाही. २. मुĉ ÿij (open Question):- मुĉ ÿij िवचारास ÿवृ° करतात. úाहकाला समÖया कथन करÁयास, समÖयेचे िवÖतृत वणªन करÁयास समुपदेशक मुĉ ÿijांचा वापर करतो. मािहती गोळा करÁयासाठी मुĉ ÿij आवÔयक आहे. ÿÂयेक मुĉ ÿij हा हेतुपरÖपर आिण उपचाराÂमक असावा लागतो. सवō°म खुले ÿij कसे आिण काय ने सुł होतात. मुĉ ÿij úाहका¸या समÖयासाठी वणªनाÂमक आिण अिधक Óयापक ŀिĶकोण ÿदान करÁयाचे ąोत Ìहणून काम करतात. ४.३.४ ÿितसाद कौशÐये (Responding) समुपदेशकाला शािÊदक तसेच अशािÊदक ÿितसाद देÁयाचे तंý अवगत असले पािहजे. समुपदेशना¸या वातावरÁयात, ÿितसाद देताना समुपदेशकाचे ल± ÿÂयक वेळी úाहका¸या भावना आिण शािÊदक अिभÓयĉìवर क¤िþत असणे आवÔयक असते. úाहकाचे बोलणे पूणªपणे समजून घेतÐयािशवाय सकाराÂमक पĦतीने ÿितसाद देÁयासाठी केवळ ल± क¤िþत करणे आवÔयक नाही तर एकाúता, मौिखक आिण भाविनकŀĶ्या काय Óयĉ केले जात आहे. तसेच úाहक एखादया सूचनेशी सहमत आहे कì नाही हे देखील तपासले पािहजे. úाहका¸या समुपदेशनाचा अनुभव आिण सýांत सहाÍयक सेवा ÿदान करणे हे समुपदेशकाचे कतªÓय आहे. ÖपĶ ÿितसाद आिण ÿितिबंिबत कौशÐयांचा वापराशीवाय, úाहकाला देऊ केलेले समुपदेशनाचे Öतर úाहकाला ÿेåरत आिण ÿोÂसािहत करÁयासाठी पुरेसे नसतील. ÿितसाद देणे Ìहणजे सिøय ऐकÁया¸या तंýाचा वापर करणे. कोणी तुÌहाला काय Ìहणते ते तुÌही पुÆहा सांगू शकता, Âयावर हो िकंवा नाही मÅये होकार देऊ शकता आिण िवशेषतः Âयां¸या शÊदांबĥल ÿij िवचाł शकता. úाहका¸या समÖयांवर पåरपूणª उपाय शोधÁयासाठी संभाषणा¸या माÅयमातून समुपदेशकाला िवचारपूवªक ÿितसाद देणे खुप महÂवाचे असते. ४.४ समुपदेशन पåरणाम : समुपदेशन ही परÖपरसंवादी ÿिøया आहे. यामÅये समुपदेशक आिण úाहकाचा समावेश होतो. या ÿिøयेत दोघांत अिĬतीय संबंध ÿÖथािपत होतो. यामुळे úाहकात अनेक बदल होताना िदसून येतात. úाहकात बदल होणारे काही ±ेýे खाली िदलेली आहेत. munotes.in

Page 53

समुपदेशन ÿिøया
53 वतªणूक : - समुपदेशन ÿिøयेनंतर úाहक ºया ÿकारे वागतो, समÖयेला सामोरे जातो, िनणªय घेतो घटनांशी संबंिधत असतो. याचे िनåर±ण केÐयास Âया¸या वतªणूकìत बदल झालेला िदसून येतो. िवĵास:- समुपदेशन ÿिøयेचा úाहक Öवतःबĥल, इतराबĥल, जगाबĥल िकंवा भाविनक िचंता या धारणांबददल ºया ÿकारे िवचार करतो Âयावर संबंिधत पåरणाम होत असतो. भाविनक ýासाची पातळी:- समुपदेशन ÿिøया úाहकांना अÖवÖथ भावना िकंवा पयाªवरणीय तणावा¸या ÿितिøयांचा सामना करÁयास मदत करते. ŀĶीकोन:- úाहक सकाराÂमक ŀिĶकोन िवकिसत करतात. आिण Öवतःबददल िकंवा इतरांबĥल नकाराÂमक ŀĶीकोन टाळतात. ४.५ समुपदेशक Ìहणून िश±कांची भूिमका जोपय«त शाळेत ÿिशि±त मागªदशªक आिण समुपदेशक उपलÊध होत नाही तोपय«त िश±कालाच समुपदेशकाची भूिमका बजावावी लागते. िवīाÃया«ना Âयां¸या समÖया िश±कांना सांगणे सोपे नाही. यासाठी िश±क खुÐया मनाचे आिण Öवयंसेवकांना मदत करणारे असावे लागते. जर एखादया िश±काला िवĵासू रहायचे असेल तर िवīाÃयाª¸या मनात िवĵास िनमाªण करणे आवÔयक असते. काही गुण जे िवīाÃया«ना िश±कांशी बोलÁयास ÿोÂसािहत करतात ते खालील ÿमाणे (old timer ) एखादी Óयĉì िजतका जाÖत काळ एखादया संÖथेत काम करत असेल िततकì ती Óयĉì Âया जागेला आिण िवīाÃया«ना समजू शकते. Âयामुळे ती Óयĉì समुपदेशका¸या भूिमकेसाठी आदशª उमेदवार होऊ शकते. ºया िश±कांना िवदयाÃया«पय«त पोहचता येते अशांना ओळखून Âयांना समुपदेशनाचे ÿिश±ण िदले जाऊ शकते. सिøय ऐकÁयाचे कौशÐये (Active Listening Skills): िश±क एक सिøय ®ोता असावा लागतो. िवīाथê Âयांना जे काही सांगत असेल Âयात Âयानी मनातून रस दाखिवला पािहजे. तसेच िवīाÃया«ना धीर देणे, होकार देणे आिण Âयां¸या संकेतांना ÿितसाद देऊन सहाÍयक देहबोली वापरणे समुपदेशनात िश±कांसाठी आवÔयक असते. munotes.in

Page 54

मागªदशªन आिण समुपदेशन
54 (High Level of Integrity) : िवदयाÃया«ना Âयां¸या सवाªत ýासदायक समÖया िश±कांसोबत शेअर करÁयासाठी िश±कांनी िवĵासू असणे गरजेचे असते. तसेच Âयां¸या समÖया इतर कोणासोबत शेअर कł नये. िवĵासाचे नातेसंबंध िनमाªण करÁयासाठी गोपनीयता हे मÅयवतê आहे याची जाणीव िश±काला असणे आवÔयक असते. सहानुभूतीशील आिण शोधक : (Empathetic and Exploratory) : िश±काने सहानुभूतीशील असणे असते कारण Âयांना िवīाÃया«¸या समÖया Âयां¸या ŀिĶकोनातून समजÁयास मदत होते. तसेच Âयां¸याकडे उ°म संभाषण कौशÐय असले पािहजे. िवīाÃया«¸या िनरी±णातून िश±कास Âयां¸या शÊदा¸या पलीकड¸या अनेक गोĶी समजून घेÁयाचा ÿयÂन करावा लागतो, जसे िवīाÃया«ची चुळबूळ, आवाजातील चढउतार, आÂमिवĵास, बुजरेपणा, ĵासातील बदल, संकोच, बारकाÓयांकडे िश±काचे ल± असावे लागते. ºयामुळे िवīाÃया«¸या समÖयेवर तोडगा काढÁयास मदत होते. िवīाÃया«चा समावेश असलेÐया कोणÂयाही कायªøमासाठी िश±कांचे समथªन आिण सहभाग महßवाचा असतो, मागªदशªन आिण समुपदेशन याला अपवाद नाहीत. िश±काची भूिमका खालीलÿमाणे आहे िवīाथê आिण मागªदशªन कायªøमादरÌयान थेट संपकª समÖया ओळखणे. कåरअर मािहती क¤þाची Öथापना करणे आिण देखभाल करणे. ÿेरक वातावरण तयार करणे िवīाथê, पालक आिण संबंिधत अिधकाöयांमÅये सकाराÂमक ŀिĶकोन िनमाªण करणे. िवदयाÃया«¸या मागªदशªनावर पåरणाम करÁयासाठी िश±कांना अनेक तंýांचा वापर करावा लागतो. िश±कांना िवīाÃया« िवषयी मािहती िमळवÁयासाठी अनेक चाचÁया, िनरी±णे, ÿासंगीक नŌदी अॅने³डोटल (Anecdotal) रेकॉडª चा वापर करावा लागतो. तसेच वगª समुपदेशक Ìहणून, ÿÂयेक िवīाÃयाªत Âयां¸या Óयावसाियक योजनांमÅये मदत Ìहणून वैयिĉक, सामािजक, आिण शै±िणक गुण िवकिसत करÁयाचा ÿयÂन केला पािहजे. िश±क पुिढल बाबéसाठी समुपदेशकाला सहकायª कł शकतात: त²ां¸या मदतीची गरज असलेÐया िवīाÃयाªला ओळखा आिण संदिभªत िवīाÃयाªबददल मािहती पुरवा. त²ांची कृतीयोजना पूणª करÁयास मदत करा. िश±कां¸या मागªदशªनासाठी सात ÿकार¸या कृती िदÐया जाऊ शकतात. Âया खालीलÿमाणे आहेत. munotes.in

Page 55

समुपदेशन ÿिøया
55 १) वैयिĉक संबंधाचा वापर करणे २) Öवतःिवषयी चांगले मत आिण ±मता तयार करणे ३) वैयिĉकृत सूचना ४) दैनंिदन िश±णाचे मागªदशªन ५) िवīाÃया«सोबत शै±िणक उिदĶे शेअर करणे ६) सामाÆय समÖयांवर चचाª करणे ७) िवदयाÃया«¸या गरजा पूणª करणे ४.७ सारांश:- िवīाÃया«पुढे असणाöया समÖयांची उकल करÁया¸या हेतुने समुपदेशक आिण úाहक यां¸यातील संभाषण Ìहणजे समुपदेशन होय. समुपदेशन ÿिøया समुपदेशक आिण úाहक यां¸यातील परÖपरसंवादा¸या दरÌयान िकंवा पåरणामी उĩवणाöया सवª घटना, वैिशĶ्ये िकंवा पåरिÖथतीचा संदभª देते. दुसöया शÊदांत सांगायचे झाले तर समुपदेशन ही वैयिĉक, सामािजक िकंवा मानसशाľीय समÖया आिण अडचणéचे िनराकरण करÁयासाठी úाहकांना मदत करणारी ÿिøया आहे. आकलन, úाहकातील बदल, Öवÿकटीकरण कामाचा अनुभव नैितक वतªन ही समुपदेशनाची वैिशĶ्ये आहेत. समुपदेशनाची ÿिøया ÿारंिभक ÿकटीकरण, सखोल शोधण आिण कृतीसाठी बांिधलकì अशा तीन टÈÈयात पार पाडली जाते. ÿभावी समुपदेशनासाठी ®वण कौशÐये (ऐकणे), ÿij कौशÐय, संÿेषण कौशÐय, उपिÖथती असणे तसेच ÿितसाद कौशÐय, संबंध ÿÖथािपक करणे इÂयादी कौशÐये समुपदेशकाकडे असणे आवÔयक आहे. समुपदेशकाला िविवध भूिमका पार पाडाÓया लागतात. Âयासाठी काही आवÔयक गुण Âयाला अंगी बाणावे लागतात. शाळेत समुपदेशका¸या अनुपिÖथतीत िश±कांनाच समुपदेशकाची भूिमका पार पाडावी लागते.  munotes.in

Page 56

शैक्षणिक मानसशास्त्र
56 अ मागªदशªन आिण समुपदेशन - ( िवभाग १ ) घटक रचना ÿाÂयि±क कायª १ १. व्यवसाय णवश्लेषिाचा अर्थ २. व्यवसाय णवश्लेषि अहवालाचे णवणहत स्वरुप. (यामध्ये णिलेल्या मुद्दयाांखेरीज तुम्ही तुमचे स्वत:चे मुद्दे समवेशीत करू शकता.) ÿाÂयि±क कायª 2 ३. समाजाप्रती तीने/त्याने णिलेल्या योगिानाबद्दल समुपिेशकाच्या भाषिास हजर रहा. ४. एक समुपिेशक म्हिून णस्वकारलेली (सामोरी आलेली) आव्हाने ५. समुपिेशनातील भणवष्यातील सांभावना ६. णवहीत नमुन्यानुसार सांपूिथ अहवाल सािर करा. (नमुन्यात णिलेल्या मुद्दयाांखेरीज तुम्ही तुमचे स्वतःचे मुद्दे िेखील समाणवष्ट करू शकता.) ÿाÂयि±क कायª १: Óयवसाय िवĴेषण करÁयाकåरता आिण संपूणª अहवाल सादरीकरणासाठीचे ÿाÂयि±क कायª Óयवसाय िवĴेषणाचा अथª व्यवसाय णवश्लेषिाचा अर्थ म्हिजे, माणहती एकत्र करिे आणि एखािया णवणशष्ट व्यवसायासांिभाथत माणहती समजून घेिे. माणहतीचे एकत्रीकरि करताना पुढील गोष्टींचा त्यात समावेश होतो. व्यवसायाप्रती असलेल्या जबाबिा-या आणि कतथव्ये, त्या जबाबिाऱ्या आणि कतथव्ये णनभावण्यासाठी आवश्यक कौशल्ये आणि त्या जबाबिाऱ्या आणि कतथव्ये पार पाडण्यासाठी आवश्यक असलेले ज्ञान णवणशष्ट व्यवसाय करण्यास लागिारे णवद्यमान कायाथलयीन वातावरि इ. या सवथ एकणत्रत माणहतीचे नीट आकलन होिे गरजेचे आहे आणि या सवथ मुद्दयाांची व्यवसाय णवश्लेषि अहवालाच्या णवणहत आराखड्यात नोंि करावी. व्यवसाय णवश्लेषि अहवालाचा णवहीत नमुना: (खाली णिलेल्या मुि्द्याांव्यणतररक्त अहवालामध्ये तुम्ही तुमच्या स्वतःच्या मुद्दयाांचा समावेश करू शकता.) तुम्ही तुमचा व्यवसाय णवश्लेषि अहवाल तयार करताना खालील णवणहत नमुन्याचा आधार घ्यावा. ÿÖतावना  प्रर्म पररच्छेि - व्यवसाय णवश्लेषिाचा अर्थ यावर काही ओळी णलहा.  णितीय पररच्छेि - व्यवसाय णवश्लेषिाचे महत्व णलहा.  तृतीय पररच्छेि - हे व्यवसाय णवश्लेषि तुम्ही कोित्या कांपनीचे / बँकेचे / ऑणिसचे / कारखान्याचे / स्टोअसथ चे इ. केले त्या णवषयी णलहा. munotes.in

Page 57

णनररक्षि पद्धती

57  चौर्ा पररच्छेि-ह्या व्यवसायाचे णवश्लेषि करताना तुम्ही कोित्या आवाहनाांना सामोरे गेलात ते णलहा. Óयवसायासाठी आवÔयक गोĶी  प्रर्म पररच्छेि - त्या व्यवसायाकररता आवश्यक शैक्षणिक अहथता णलहा.  णितीय पररच्छेि - या व्यवसायाकरीता आवश्यक कौशल्ये णलहा  तृतीय पररच्छेि - या व्यवसायाकरीता आवश्यकता असल्यास वयोमयाथिेचे णनकष णलहा.  चतुर्थ पररच्छेि - या व्यवसायाकरीता आवश्यक असलेला कायथ /कामाचा अनुभव णलहा.  पाचवा पररच्छेि - व्यवसायासाठी आवश्यक असलेल्या प्रमािीकरिाबद्दल णलहा Óयवसायाचे वणªन  प्रर्म पररच्छेि - व्यवसायाचे शीषथक णलहा.  णितीय पररच्छेि - व्यवसायाशी सांबांणधत कतथव्ये आणि जबाबिाऱ्या णलहा.  तृतीय पररच्छेि - व्यवसायाची वेळ व लागिारा व्यवसायासाठीचा कालावधी णलहा. Óयवसायाचे मूÐयमापन  प्रर्म पररच्छेि- त्या व्यवसायातील कामाच्या तािाणवषयी णलहा.  णितीय पररच्छेि- या व्यवसायात णिल्या जािाऱ्या वेतनाणवषयी णलहा.  तृतीय पररच्छेि- ह्या व्यवसायाने णमळिारे िायिे /लाभाांणवषयी णलहा.  चौर्ा पररच्छेि- या व्यवसायाच्या एकांिरीत कायथ अनुभवाबद्दल णलहा समारोप िोन पररच्छेिाांमध्ये प्रात्यणक्षक कायाथमध्ये तुम्ही सांपाणित केलेले अध्ययन आणि अनुभवाांबद्दल णलहा तसेच इतर णवद्यार्थयाांना सूचना िया जेिेकरून त्या सहाय्यभूत ठरु शकतील: नमुना उत्तर Óयवसाय िवĴेषण अहवाल ÿÖतावना व्यवसाय णवश्लेषि म्हिजे एखािया णवणशष्ट व्यवसायासांिभाथत माणहती गोळा करिे आणि ती माणहती णवणशष्ट व्यवसायाांसांिभाथत समजून घेिे. माणहती सांकलनात नेमून णिलेल्या जबाबिाऱ्या आणि कतथव्ये आवश्यक कौशल्ये, जबाबिाऱ्या आणि कतथव्ये पार पाडण्यासाठी आवश्यक ज्ञान, णवद्यमान कामाचे वातावरि आणि तो, णवणशष्ट व्यवसाय करण्यास पुरवल्या गेलेल्या अटी या सवाांचा यामध्ये समावेश होतो. munotes.in

Page 58

शैक्षणिक मानसशास्त्र
58 व्यवसायामध्ये कराव्या लागिाऱ्या कामात आणि कृतीमध्ये आवश्यक असिारे गुि णकांवा गुिणवशेषाांचे आकलन करण्यात व्यवसाय णवश्लेषि महत्वपूिथ भूणमका णनभावते. व्यवसाय णवश्लेषि हे आपल्या कायाथसाठी णिलेल्या गोष्टी व माणहतीचे सांकलन करण्यासाठी, जबाबिाऱ्या, कतथव्ये, आवश्यक कौशल्ये अपेणक्षत िलणनष्पत्ती आणि एखाद्या णवणशष्ट व्यवसायाकरीता लागिारे अनुकुल व्यवसाय वातावरि यासाठी िार महत्वाचे असते. सांस्र्ेची माणहती पुरवण्याच्या सांिभाथत व्यवसाय णवश्लेषि महत्वपूिथ ठरते. णवणशष्ट व्यवसायाकरीता कोित्या प्रकारचे कमथचारी समपथक ठरु शकतील हे व्यवसाय णवश्लेषिािारे समजते. व्यवसाय णवश्लेषिािारे व्यवसाय णवश्लेषक व्यवसायातील महत्त्वाची कामे, ती कशाप्रकारे करून घ्यायची, आणि ते काम यशस्वी पूिथ करण्यासाठी आवश्यक मानवी गुिाांचे आकलन करून घेतो. एखािा व्यवसाय यशस्वीरीत्या करावयाचा असल्यास व्यवसाय णवश्लेषि ही एक कायथपद्धती असून ती जबाबिाऱ्या कतथव्य व आवश्यक कौशल्य ठरवत असते. कोित्या प्रकारची व्यक्ती त्या कामात योग्य ठरू शकेल हे व्यवसाय णवश्लेषिात पाणहले जाते. आपल्या ह्या अहवालामध्ये ‘अबक’ ह्या बँकेच्या शाखा व्यवस्र्ापकाचे व्यवसाय णवश्लेषि केले गेले आहे. व्यवसाय णवश्लेषिाचे काम करतानाची आव्हाने प्रचांड आहेत. परांतु, अांणतमतः तो एक अध्ययन अनुभव आहे. सवाथत महत्वपूिथ आव्हान वेळेचे आहे. व्यवसाय णवश्लेषि करताना वेळ णनयोजन हा णनिाथयक घटक असतो. व्यवसाय णवश्लेषि करण्याकररता अणधकाऱ्याांकडून परवानगी णमळिे िेखील महत्वाचे असते. एखाद्याच व्यणक्तचे णवचार णकांवा अनुभव सामान्यीकरि करताना प्रश्न णनमाथि करू शकतात, एक व्यवसाय णवश्लेषक म्हिून योग्य प्रणशक्षि आणि प्रेरिा खूप आवश्यक आहे. व्यवसाय णवश्लेषि करताना णनयोजनाचे उपयोजन हे आव्हान असते. बँक शाखा ÓयवÖथापका¸या Óयवसायासंदभाªतील सारांश- बँकेच्या शाखेचा व्यवस्र्ापक हा बँकेच्या शाखेच्या पयथवेक्षिास व व्यवस्र्ापनास जबाबिार असेल. शाखा व्यवस्र्ापकाने पुढील गोष्टींवर िेखील िेखरेख ठेवावी. उिा०  आणर्थक अहवाल  कमथचाऱ्याांची भाडोत्री णनयुक्ती व प्रणशक्षि, आणि  शाखेचा महसूल (उत्पन्न) वाढविे. Óयवसायाकåरता आवÔयक गोĶी शै±िणक आिण इतर अहªता  तीने / त्याने ‘णवत्त’ मधील पिवी घ्यावी णकांवा आणर्थक व्यापारासांबांधीत, णकांवा त्या सांिभाथतील क्षेत्राांणवषयी पिवी घ्यायला हवी.  तीने / त्याने णवत्त णकांवा तत्सांबांणध पिव्युत्तर पररक्षा पास करिे आवश्यक आहे.  त्याचे / तीचे अभ्यासाचे क्षेत्र एमबीए माकेणटांग असलेल्या उमेिवाराांना प्राधान्य द्यावे.  तीचे / त्याचे णकमान वय 24 वषथ असावे.  णतला / त्याला बैंणकांग णकांवा आणर्थक सांस्र्ेत माकेणटांगचा णकमान ५ वषथ अनुभव असावा. munotes.in

Page 59

णनररक्षि पद्धती

59 इतर गाभा कौशÐये  एका चाांगल्या व्यवस्र्ापकाकडे चाांगली नेतृत्व कौशल्ये असायला हवीत.  एका चाांगल्या व्यवस्र्ापकाने ग्राहकाांना कायथक्षमतेने हाताळायला हवे.  एका चाांगल्या व्यवस्र्ापकाकडे णनरीक्षि कौशल्ये आणि णचणकत्सक णवचार कौशल्ये असायला हवीत.  एका चाांगल्या व्यवस्र्ापकाकडे णनरीक्षि कौशल्ये आणि णवपिन (णवक्री-marketing) कौशल्ये असायला हवीत.  एका चाांगल्या व्यवस्र्ापकाकडे सांप्रेषि कौशल्ये आणि समस्या णनराकरि कौशल्ये असायला हवीत. Óयवसायाचे वणªन –  सांघठनेचे नाव अ.ब.क. बँक  व्यवसायाचे शीषथक - शाखा व्यवस्र्ापक  नाव आणि इतर माणहती - श्री. य.र.ल., अ.ब.क- बँक शाखा व्यवस्र्ापक  प्रती अहवाल - सहाय्यक जनरल व्यवस्र्ापक  पयथवेक्षि - शाखेतील सवथ णवभागाांचे  काये- शाखेच्या कायाथचे व्यवस्र्ापन आणि साांभाळ बँके¸या शाखा ÓयवÖथापकाची कतªÓये आिण जबाबदाöया खालील ÿमाणे-  शाखा व्यवस्र्ापक शाखेच्या कामाचे णनयोजन व णिग्िशथन करतो.  शाखा व्यवस्र्ापकास बँकेच्या णवपिनाची (माकेणटांग) काळजी घ्यावी लागते.  शाखा व्यवस्र्ापकास बँकेच्या सांपूिथ शाखा कायाथलयाच्या कामाचे व्यवस्र्ापन करावे लागते.  शाखा व्यवस्र्ापकास ठेवींची उणिष्टे साध्य करिे, नणवन योजनाांच्या जाहीराती करिे इ. काये साध्य करावी लागतात.  शाखा व्यवस्र्ापक बँकेच्या मानवी सांसाधनाांचे पयथवेक्षि िेखील करतो. उिा० बँकेतील शाखेचा कमथचारी वगथ.  शाखा व्यवस्र्ापकास आस्र्ापनाने णिलेल्या वेळेच्या मयाथिा पूिथ कराव्या लागतात तसेच सवथ सभाांना हजर रहावे लागते.  शाखा व्यवस्र्ापकास बँकेच्या कमथचाऱ्याांचे नेतृत्व करावे लागते.  बँकेच्या शाखेच्या उन्नतीसाठी शाखा व्यवस्र्ापक जबाबिार असतो.  शाखा व्यवस्र्ापकास बँकेच्या इतर कायथपद्धती पार पाडाव्या लागतात.  सेंट्रल बँकेने णिलेल्या णनयम आणि कायियाां सांिभाथत शाखा व्यवस्र्ापकाने अद्ययावत राहिे अपेणक्षत आहे. munotes.in

Page 60

शैक्षणिक मानसशास्त्र
60  आस्र्ापनाांना णनयणमतपिे अहवाल पुरविे हे शाांखा व्यवस्र्ापकाकडून अपेणक्षत आहे. बैंक शाखा व्यवस्र्ापकाच्या कामाची वेळ ही बहुतेक वेळा ज्या बँक सांघटनेत तो/ती काम करत असते यावर आधारलेली असते. बहुताांश बँकेच्या शाखा शणनवार व रणववार सोडून ग्राहकाांकरीता सकाळी ९ ते सायांकाळी ४ वाजेपयांत चालू असतात. बँकेच्या शाखेचे शाखा व्यवस्र्ापक जरी ते असले तरीही शाखा व्यवस्र्ापकाांस अणधक काळ काम करिे आवश्यक ठरते जसे णक, इतर बैंक शाखाांना भेटी िेिे, पररसांवाि व सभाांना हजर राहिे इत्यािी. शाखा ÓयवÖथापका¸या Óयवसायाचे मूÐयमापन बँक सांघठनेमध्ये बँकेचा शाखा व्यवस्र्ापक हे महत्वाचे पि आहे. एखाद्या बँकेचा शाखा व्यवस्र्ापक हा अनुभवी आणि कुशल कमथचारी असतो. बँक शाखा व्यवस्र्ापक हा एक नेता असतो जो त्याच्या शाखेच्या सांिभाथत ध्येये आणि उणद्दष्टे साध्य करण्यास जबाबिार असतो. त्याने / तीने बँकेच्या शाखेच्या सवथ णवभागाांच्या बँणकांग आणि त्या सांिभाथतील कामकाजाची िेखरेख करायला हवी. त्याला / णतला लोकाांना, हाताळण्यात आणि ग्राहक सांबांध सुधारण्यासाठी जबाबिार ठरिवण्यात येते. विथनात्मक घटक आणि कायथकुशलता याचा योग्य समतोल साधण्यासाठी बँकेच्या शाखा व्यवस्र्ापकास चाांगल्या वेतनासह इतर मोबिला व िायिे िेखील पुरवले जातात. एखािी अबक बँक उच्च प्रकारची िलणनष्पत्ती आणि बँकेच्या सिभावनेवर भर िेते तर काही बँका आपल्या कमथचाऱ्याांच्या गरजा लक्षात घेऊन पररिामकारक आणि कायथक्षम व्यवसाय आराखडा तयार करण्यास सहाय्य करते. बँकेच्या शाखा व्यवस्र्ापकाचे वेतन मणहन्याला ७५,००० ते करते १ लाख या िरम्यान असायला हवे. ज्या बँक शाखेच्या व्यवस्र्ापकाची मी जी मुलाखत घेतली त्यािारे अबक बँकेच्या शाखा व्यवस्र्ापकाचे वाणषथक पॅकेज ९, ५०,०००/- होते म्हिजे अांिाजे -माांणसक ८०,०००/- रु समारोप ह्या व्यवसाय णवश्लेषि अहवालाच्या प्रात्यणक्षक कायाथिारे मी खूप णशकलो आणि भरपूर अभ्यासपूिथ अनुभव णमळाले. या व्यवसाय णवश्वेषि आयोजनाचे महत्वाचे उणिष्ट असे होते णक त्यािारे व्यवसाय विथन आणि व्यवसाय तपशील तयार करिे. तसेच त्या तपशीलाांचा उपयोग योग्य पिावर आणि समपथक कौशल्यासह योग्य व्यणक्तची णनवड करण्यास सहाय्यक ठरेल. मला इर्े काही सूचना द्याव्यात असे वाटते णक ज्या इतराांना सहाय्यक ठŁ शकतील.  या सांघ कायथ णवश्लेषिात मला असा आढळले णक बँकेचा शाखा व्यवस्र्ापक हा बँक शाखेचा नेता असतो.  बँकेत शाखा व्यवस्र्ापक म्हिून काम करिाऱ्या व्यणक्तकडे नेतृत्व कौशल्ये व गुिवैणशष्ट्ये असावीत.  ती / तो पुरेसा आत्मणवश्वासू असायला हवा जेिेकरून तो तीच्या / त्याच्या बँक कमथचाऱ्याांच्या सांघाचे नेतृत्व करू शकेल  बँक शाखा व्यवस्र्ापक हा एक चाांगला णनररक्षिकताथ आणि णवपिनकर असावा. munotes.in

Page 61

णनररक्षि पद्धती

61  बँक शाखा व्यवस्र्ापक ही शाांत व्यणक्त असावी. कणठि पररणस्र्ती आणि आव्हानाांना सामोरे जाण्याची क्षमता त्याकडे असायला हवी. ब ÿाÂयि±क कायª-२  समुपिेशकाचे समाजाप्रती त्याचे योगिान  एक समुपिेशक म्हिून सामोरी गेलेली आवाहने, आणि समुपिेशनातील भणवष्यकालीन सांधी यावरील समुपिेशकाचे भाषि ऐकून त्यावर आधाररत. सांपूिथ अहवाल सािर करावा.  समुपिेशक कोि ?  जो मागथिशथन करतो तो समुपिेशक असतो. समुपिेशक ही अशी एक व्यणक्त असते जीने समुपिेश्यास णवणवध समस्याांसांिभाथत मागथिशथन करण्याचे प्रणशक्षि आणि णशक्षि घेतलेले असते. समुपिेश्याच्या समस्या व्यणक्तगत णकांवा सामाणजक खाजगी णकांवा वैयणक्तक णकांवा भावणनक वा मानसशास्त्रीय स्वरूपाच्या असू शकतात. समुपिेश्य म्हिजे ज्याला समुपिेशकाकडून मागथिशथन णमळते ती व्यणक्त होय.  समाजाप्रती समुपिेशकाचे योगिान कोिते?  समुपिेशकाचा समाजाप्रती योगिानातील समावेशामध्ये समुपिेश्यास त्याच्या वैयणक्तक णकांवा सामाणजक तसेच खाजगी णकांवा वैयणक्तक तसेच भावणनक णकांवा मानसशास्त्रीय समस्याांच्या णनराकरिामध्ये होऊ शकतो. तुÌही जेÓहा समुपदेशकाचे समाजाÿती असलेले योगदान हे भाषण ऐकाल तेÓहा खालील मुĥे ल±ात ठेवावे. (तुÌही तुमचे Öवतःचे मुĥे देखील िलहा)  समुपिेशकाने कोिासोबत काम केले होते, तो िक्त एक णवद्यार्ी होता णकांवा आणि णवद्यार्थयाांचा समूह होता णकांवा / आणि सांपूिथ णवद्यार्ी समुिाय होता आणि / णकांवा सवथकष सांपूिथ समाजासोबत काम केले ?  एखािया णवद्यार्थयाथची आणि / णकांवा णवद्यार्थयाांच्या समूहाची आणि/ णकांवा सांपूिथ णवद्यार्ी समूिायाची आणि | णकांवा सवथकष सांपूिथ समाज म्हिून मानणसक आरोग्य कशाप्रकारे सुधारले गेले होते ?  समुपिेशकाने समुपिेश्यकास कशाप्रकारे प्रोत्साणहत व प्रेररत केले होते? एक समुपदेशक Ìहणून सामोरी गेलेली आवाहने समुपिेशकाने त्याच्या णकांवा तीच्या जबाबिाऱ्या पार पाडताना कोित्या आवाहनाांना सामोरे जावे लागले होते अशी सवथ आवाहने णलहीिे अपेणक्षत आहे. सवथ आवाहनाांची यािी करा आणि सणवस्तर णलणहण्याचा प्रयत्न करा. शक्य झाल्यास उिाहरिे िया. munotes.in

Page 62

शैक्षणिक मानसशास्त्र
62 समुपदेशनातील भावी संधी एक समुपिेशक म्हिून जर कररअरची णनवड केली तर त्या सांिभाथतील व्याप्ती आणि भावी सांधी बिद्दल णलहीिे अपेणक्षत आहे. यामध्ये तुम्ही हजर राहून समुपिेशकाने केलेल्या भाषिाांचे मुद्दे येर्े सणवस्तर माांडू शकता. णकांवा समुपिेशक हे एक कररअर णनवडून तुम्ही तुमच्या स्वतःच्या मुि्द्याांचा सखोल अभ्यास करून त्याचा समावेश करू शकता. िवहीत नमुÆया नुसार संपूणª अहवाल सादर करा. (खाली णिलेल्या मुद्याांखेरीज तुम्ही तुमच्या स्वतःच्या मुद्याांचा समावेश अहवालात करू शकता.)  अहवाल तयार करताना खाली िदलेला िविहत नमूना संदभª Ìहणून जŁर वापरा.  ÿÖतावना o प्रर्म पररच्छेि- समुपिेशक कोि असतो? यावर काही ओळी णलहा. o णितीय पररच्छेि- सुमुपिेशकाचे महत्व णलहा. o तृतीय पररच्छेि- समुपिेशक कोिासाठी काम करतो याणवषयी काही ओळी णलहा. o चतुर्थ पररच्छेि - समुपिेशकाच्या भूणमकेबिल णलहा.  समुपदेशक होÁयासाठी शै±िणक अहªता o प्रर्म पररच्छेि- समुपिेशकासाठी आवश्यक शैक्षणिक अहथता णलहा o णितीय पररच्छेि- समुपिेशकाचे कायथ प्रभावीपिे पार पाडण्यासाठी आवश्यक कौशल्ये णलहा. o तृतीय पररच्छेि- समुपिेशक होण्यासाठी अणधकृत अणधकाऱ्याकडून काही प्रमािीकरिाची आवश्यकता असल्यास त्या णवषयी णलहा.  समुपदेशका पुढील आÓहाने – o प्रर्म पररच्छेि - समुपिेशकाच्या जबाबिाऱ्या आणि कतथव्ये याबद्दल णलहा. o णितीय पररच्छेि - समुपिेशकाने साांणगतलेल्या एखािया सांस्मरिीय अनुभवाबद्द्ल णलहा. o तृतीय पररच्छेि- कामाची वेळ आणि कामाला लागिारा कालावधी यासांिभाथत समुपिेशकाच्या कामाच्या वेळापत्रकात णलहा. o चतुर्थ पररच्छेि एक समुपिेशक म्हिून, समुपिेशकाने त्याचे कतथव्यां बजावताना सांपूिथ णनष्ठेसह त्याला णमळिारे वेतन आणि आिर यासांिभाथत णलहा.  समुपदेशनानील भिवÕयकालीन संधी munotes.in

Page 63

णनररक्षि पद्धती

63 o प्रर्म पररच्छेि - समुपिेशक म्हिून कोिती व्याप्ती असेल याबद्दल णलहा. o णितीय पररच्छेि - समुपिेशक म्हिून महत्व णलहा. o तृतीय पररच्छेि – समुपिेशकास भणवष्यात सांभाव्य लाभाांणवषयी णलहा o चतुर्थ पररच्छेि - भणवष्यामध्ये ‘समुपिेशक’- एक व्यवसाय कररअर म्हिून त्याच्याकडे कसे पाणहले जाईल या णवषयी णलहा.  समारोप – समुपिेशकाचे जे भाषि तुम्ही सांपूिथ ऐकले आहेत त्याचा समारोप तुमच्या शब्िात करिे अपेणक्षत आहे. त्याचप्रमािे समुपिेशकाने युवकाांना, णवशेषतः सद्यकालीन णवद्यार्थयाांना णिलेला सांिेश णलहीिे अपेणक्षत आहे.  नमुना उ°र- शैक्षणिक समुपिेशकाचे समाजातील योगिानाबद्दलचे भाषि सामोरी असलेली आव्हाने आणि समुपिेशनतील भावी सांभावना (सांधी) ह्या सांिभाथतील सांपूिथ अहवाल  ÿÖतावना एक शैक्षणिक समुपिेशक ही एक अशी व्यणक्त असते जी णवद्यार्थयाांच्या समस्या सोडवण्यासाठी मागथिशथनाच्या स्वरुपात सहकायथ करते सूचना िेते आणि उपाययोजना सुचवते. शालेय समुपिेशक म्हिूनही त्याांना ओळखले जाते. शैक्षणिक समुपिेशक ही एक अशी व्यणक्त असते जी णवद्यार्थयाांच्या व्यणक्तगत णकांवा सामाणजक, खाजगी णकांवा वैयणक्तक, भावणनक णकांवा मानसशास्त्रीय अशा णवणवध णवद्यार्थयाथच्या समस्याांवर समुपिेश्यावर िेखरेख करून मागथिशथन करते. ह्या शैक्षणिक समुपिेशकाने शैक्षणिक प्रणशक्षि व णवणशष्ट कौशल्ये (णवद्यार्थयाांना मागथिशथन करण्यात लागिारी) प्राप्त केलेली असतात. शैक्षणिक समुपिेशकाकडून ज्या णवद्यार्थयाथला मागथिशथन प्राप्त होते त्यास समुपिेश्य असे म्हितात. समुपिेशकाचे नाव :- अ. ब. क. सांस्र्ेचे नाव - क्षयज्ञ शैक्षणिक सांस्र्ा, मुांबई. शैक्षणिक समुपिेशक णवद्यार्थयाांच्या जीवनाची गुिवत्ता सुधारण्यासाठी त्याांच्या सेवा प्रिान करतात. ज्यामुळे णवद्यार्थयाांचा सवाांणगि णवकास होण्याचे उणद्दष्ट साध्य होते. एक शैक्षणिक समुपिेशक हे केवळ णवद्यार्थयाांकरीताच महत्वाचे नसून सवथ घटकाांना महत्वाचे आहेत. णवद्यार्थयाांच्या शालेय, व्यणक्तगत, सामाणजक आणि व्यवसायासांबांणधत आवश्यकताांचा णवकास करण्यात व्यावसाणयकररत्या प्रणशणक्षत शैक्षणिक - समुपिेशक सहाय्यक ठरतो. शैक्षणिक समुपिेशन पररिामकारक शालेय समुपिेशन कायथक्रमातून णवद्यार्थयाांचे सांपािन वाढवू शकते. शैक्षणिक समुपिेशक हा णशक्षिाच्या णवणवध स्तराांवर काम करतो उिा. पूवथ प्रार्णमक, प्रार्णमक, माध्यणमक, उच्च माध्यणमक आणि महाणवद्यालयीन स्तर तसेच व्यावसाणयक णवकास कोसेस. णशक्षिाचा स्तर, णवद्यार्थयाांची अणभरुची आणि अवधान कक्षा यावर समुपिेशकाच्या कामातील महत्वपूिथ िरक आधारीत असतो. munotes.in

Page 64

शैक्षणिक मानसशास्त्र
64 सांपूिथ शैक्षणिक सांिभाथत आणि णवद्यार्थयाांच्या जीवनात शैक्षणिक समुपिेशक महत्वाची भूणमका पार पाडतो. शालेय समूिायातील सवथ सभासिाांच्या मानवी अणधकाराचे रक्षि करण्याचे कायथ ते करतात. णवद्यार्थयाांनी कमाल यश सांपािन करण्यासाठी ते सहाय करतात. णवद्यार्थयाांना अनुकुल, पोषक अध्ययन वातावरि पुरवण्याच्या दृष्टीने ते कायथ करतात. णवद्यार्थयाांमध्ये नेतृत्व गुि आणि समूह गणतशीलता रुजवण्याचा ते प्रयत्न करतात. णवद्यार्थयाांमध्ये अणस्तत्ववाि, समानता आणि वैणश्वक बांधुभावाची भावना णवकणसत करण्याचा ते प्रयत्न करतात. शैक्षणिक समुपिेशकाने सवथ णवद्यार्थयाांना शालेय सांपािनासाठी व्यणक्तगत व सामाणजक जीवनात आणि कररअर णवकासात णनमाथि होिाऱ्या अणभवृत्तींसांिभाथत सहाय्य करिे अपेणक्षत आहे. शैक्षणिक समुपिेशकाांस जरी णवणवध भूणमका णनभावायच्या असल्या आणि जबाबिाऱ्या पार पाडायच्या असल्या तरीही त्याांचे प्रमुख उणिष्ट म्हिजे शालेय णवद्यार्थयाांना सहाय्य करून आणि सकारात्मक शालेय, सामाणजक आणि व्यणक्तगत णवकासात्मक गरजा लक्षात घेऊन शालेय णवद्यार्थयाांना प्रेरीत करिे हे होय. समुपदेशक होणासाठी शै±िणक अहªता : शैक्षणिक समुपिेशकाकडे मानसशास्त्र या णवषयातील पिव्युत्तर पिवी णकांवा तत्समान शैक्षणिक पात्रता असिे आवश्यक आहे. आवश्यकतेनुसार शालेय समुपिेशनासांिभाथत शासन प्रमाणित कोसथ आवश्यक आहे. पूिथ वेळ शैक्षणिक समुपिेशन हा व्यवसाय करण्याकरीता छात्रसेवाकाल अत्यांत महत्वाचा आहे. प्रत्येक राज्य शासनाने णवहीत केल्यानुसार समुपिेशन कायद्याांचे पालन तीने / त्याने करिे बांधनकारक आहे. आवश्यक शैक्षणिक अहतेणशवाय शैक्षणिक समूपिेशकाकडे इतर णवणवध गुि आणि कौशल्ये असायलाच हवीत. त्याांच्याकडे उत्तम श्रवि कौशल्ये, चाांगली सांप्रेषि कौशल्ये, उत्तम णनररक्षि कौशल्ये, चाांगली ताणकथक क्षमता, णचणकत्सक णवचार क्षमता आणि सवाथत महत्वाचे करुिा आणि व्यवसायाप्रती समपथि वृत्ती. शैक्षणिक समुपिेशक हा आत्मणवश्वासू असायलाच हवा. त्याांच्याकडे पटवून िेण्याची क्षमता असिे आवश्यक आहे कारि त्याांना इतर णशक्षक, पालक आणि व्यवस्र्ापन याांच्याशी सहयोगाने शाळेत आणि घरी अनुकुल अध्यापन आणि अध्ययन वातावरि णनणमथतीसाठी सिैव तयार रहावे लागते. शैक्षणिक समुपिेशक होण्यासाठी, त्याच्याकडे ह्या व्यवसायात शाळेत णकांवा इतर शैक्षणिक सांस्र्ेत काम करण्यासाठी राज्याने पारीत केलेले प्रमािपत्र असिे आवश्यक आहे. काही िेशाांमध्ये शैक्षणिक समुपिेशक म्हिून काम करण्यासाठी जे प्रमािपत्र णिले जाते त्यास अणधकारपत्रे णकांवा लायसन्स असेही म्हटले जाते. समुपदेशक Ìहणून समोर असलेली आÓहाने:- बहुणवध कामे करण्याची क्षमता असिारा शैक्षणिक समुपिेशक, कधीकधी मागथिशथन सल्लागार म्हिून िेखील सांबोधला जातो. अत्यांत महत्वाच्या मागाांनी णवद्यार्थयाांवर पररिाम करिे हे समुपिेशकाचे कतथव्य आहे. णवद्यार्थयाांना त्याांच्या कणठि व अवघड काळातून जाण्यास मित करिे आवश्यक आहे जे अन्यर्ा णवद्यार्थयाांच्या शैक्षणिक कामणगरीवर पररिाम करू शकते. munotes.in

Page 65

णनररक्षि पद्धती

65 समुपिेशक णवद्यार्थयाांना आव्हानात्मक णवषय जे वगाथमध्ये जाण्यास तसेच वैयणक्तक व समवयस्क िबाव िूर करण्यास सहाय्य करतो. शैक्षणिक समुपिेशकासाठी प्रत्येक णिवस आव्हानात्मक आणि णशकण्याचा णिवस असतो. शै±िणक समुपदेशक पुढील ÿमुख आÓहानांना सामोरे जातात.  शालेय णवद्यार्थयाांमध्ये असलेला उच्च स्तरावरील ताि,  शालेय णवद्यार्थयाांमधील गुांडणगरी वतथन ओळखिे  तांत्रस्नेही जगातील णवद्यार्थयाांचे ढासळते मानणसक आरोग्य,  शालेय णवद्यार्थयाांमधील आत्महत्या करण्याच्या प्रवृत्तींना ओळखिे  शालेय णवद्यार्थयाांचे मनोबल वाढविे.  शालेय णवद्यार्थयाांमधील सामाणजक आणर्थक िजाथबाबतचे सांघषथ हाताळिे  एक चाांगले राष्ट्र म्हिून णवद्यार्थयाांच्या नाजूक वयात णलांग समानतेची भावना णनमाथि करिे.  एखािी शाळा णकांवा णवद्यार्थयाथसांबांधी णवणशष्ट समुपिेशन कायथक्रम धोरिाचे णनयोजन करिे  समुपिेशना अांतगथत समुपिेशकाने त्याच्याकडे असलेल्या अणतररक्त जबाबिाऱ्याांमध्ये कामाांचा प्राधान्यक्रम ठरविे.  कामाच्या तिावपूिथ वातावरिात समुपिेशकाने आपली मनणस्र्ती णस्र्र व शाांतपूिथ ठेविे. येर्े अजूनही काही आव्हाने आहेत जेर्े शैक्षणिक समुपिेशक णवद्यार्थयाांना सहाय्यक ठरू शकेल. णवद्यार्थयाांना त्याांचे Åयेय प्राप्त करण्यासाठी आणि यशापयांत पोहोचण्यासाठी शैक्षणिक समुपिेशक योग्य पर्िशथक आणि योग्य णिशािशथक म्हिून सतत प्रोत्साणहत करतात. त्याांचे वेतन हे पूिथत: कामाचा ताि आणि सांस्र्ेवर अवलांबून असते. एखािया सांस्र्ेने ती (णनवड) अांशकालीन णकांवा णनयणमत पूिथ वेळेची णनयुक्ती असते. उन्हाळी सुट्टी िरम्यान शकयतो शैक्षणिक समुपिेशकास सुट्टी असते कारि त्यावेळी शाळेत कोितेच सत्र चालू नसते. शैक्षणिक समुपिेशकास पररपूवथ कररयरसह ही बऱ्याच सवलती णिल्या जातात. या व्यणतररक्त व्यवसाय वृद्धी सांिभाथत इतरही बरेच िायिे णिले जातात. समुपदेशनातील भिवÕयकालीन संधी. सांपूिथ णशक्षि पद्धतीमध्ये शैक्षणिक समुपिेशन महत्वपूिथ भूणमका णनभावते उिा. (जसे) मूल्यमापनासाठी ते एक णिशा िशथवण्याचे काम करते, अध्ययन अध्यापन वातावरि सुधारण्यास, पाठ्यक्रम व अभ्यासक्रम सुधारण्यास सहाय्य करते. णवकासाकररता णनयम आणि कायिा याांची बाांधिी करते, णवद्यार्थयाांच्या यशस्वी जीवनासाठी योगिान करते. ज्या प्रमािात णशक्षि घेिाऱ्या णवद्यार्थयाांची सांख्या वाढत आहे त्याच प्रमािात उच्च णशणक्षत शैक्षणिक समुपिेशकाांची मागिी वाढतच आहे. munotes.in

Page 66

शैक्षणिक मानसशास्त्र
66 एक सांपूिथ समाज म्हिून आणि सांस्र्ेचा प्रमुख एक सिस्य म्हिून शैक्षणिक समुपिेशक णिशािशथकाचे काम करतो. आपल्या िेशाचे भावी नागररक म्हिून आणि णवद्यार्थयाांना त्याांच्या स्वतःच्या जीवनात या तरुि मनाांना आकार िेण्याची महत्वाची भूणमका शैक्षणिक समुपिेशकास णनभवावी लागते. शैक्षणिक समुपिेशकाला ही खूप मोठी जबाबिारी त्याच्या खाांियावर पेलायची आहे. शैक्षणिक समुपिेशन हे कररअर सद्यणस्र्तीत खूप मोठ्या मागिीत आहे कारि शैक्षणिक समुपिेशकाची आवश्यकता पूवथ - प्रार्णमक शाळेपासून ते महाणवद्यालयापयांत आणि व्यावसाणयक कोसेस (अभ्यासक्रमाांमध्ये) िेखील खूप आहे. शैक्षणिक समुपिेशकाांची मागिी ही णिवसेंणिवस वाढतच आहे त्याचे मुख्य कारि म्हिजे णवद्यार्थयाांची वाढती सांख्या. प्रार्णमक, माध्यणमक, उच्च माध्यणमक आणि महाणवद्यालयीन स्तरावर णवद्यार्थयाांची प्रवेश सांख्या वाढतच आहे. ही णवद्यार्ी प्रवेश सांख्या खाजगी सांस्र्ा, सरकारी तसेच राज्य सांस्र्ाांमध्ये वाढतच आहेत. सांद्य णपढीला वैणश्वक स्तरावरील सह-अणस्तत्व, शाश्वत णवकास या सांकल्पना णशकिे गरजेचे आहे. तर राष्ट्रीय स्तरावर वैणवध्य आणि बहुसाांस्कृणतकता याांचा समतोल राखिे िेखील आवश्यक आहे. समारोप – एकसांध समाजाच्या उन्नतीसाठी णवद्यार्थयाांच्या अणभवृत्तीस आकार िेण्याची जबाबिारी ही प्रमाणित व्यावसाणयक म्हिून शैक्षणिक समुपिेशकाकडे असते. त्या समुपिेशकाांना णवद्यार्थयाांच्या गरजा कशा ओळखायच्या याचे प्रणशक्षि णिले जाते तसेच मध्यस्र्ी कायथक्रमाांच्या उपयोगािारे णवद्यार्थयाांमध्ये इणच्छत बिल घडवून आिू शकतात. णवद्यार्थयाांना त्याांच्या कमाल क्षमताांपयांत पोहोचवण्यास शैक्षणिक समुपिेशकाने सहाय्य करिे अपेणक्षत आहे. शैक्षणिक समुपिेशकास णवणवध भूणमका णनभवायच्या असल्या आणि कतथव्याांचे जबाबिारीने पालन करावयाचे असले तरी त्याांचे प्रमुख उणिष्ट म्हिजे शालेय णवद्यार्थयाांना सहाय्य करून प्रेररत करिे आणि त्याांच्या शालेय, सामाणजक आणि वैयणक्तक णवकासात्मक गरजाांना सकारात्मकतेने उत्तेजन िेिे हे होय.  munotes.in